جدول ۲-۳-ویژگی‌های عناصر رهبری تحول‌گرا

عناصر رهبری تحول‌گرا
ویژگی‌ها
بیان چشم‌انداز

۱- افتخار، اعتقاد و احترام را القاء می‌کند و مأموریت‌های سازمان را انتقال می‌دهد.

۲- اهدافی را بیان می‌کند که فراسوی تمایلات شخصی است.

۳- مأموریت مشخصی برای زیردستان تعریف می‌کند.

۴- خودیابی زیردستان را از طریق سهیم شدن در بینش و تعهد متقابل ارائه می‌دهد.

۵- به عنوان الگو نقش مثبتی را برای ارتقاء نگرش ایفا می‌کند.

ترغیب ذهنی

۱- باعث ارتقاء فرهنگی می‌شود که خطرپذیری را پاداش می‌دهد.

۲- از طریق تسهیل فرایند نوآوری باعث رشد سازمان می‌شود.

۳- به وسیله ایجاد و انتقال یک روش آموزشی، یادگیری سازمانی را تسهیل می‌کند.

رهبری حمایتی

در نقش یک حامی در سازمان از پیروان حمایت می‌کند و آن‌ ها را ترغیب می‌کند تا در راستای تحقق اهداف سازمان تلاش کنند و درازای آن از تلاش‌های آنان قدردانی می‌کند.

انگیزش الهام‌بخش

برانگیختن و بالا بردن انگیزش در پیروان با توسل به احساسات آن‌ ها و تأکید انگیزش الهام‌بخش بر احساسات و درونیات است، نه بر تبادلات روزانه بین رهبر و پیروان.

ملاحظات فردی

۱- توجه به خودباوری و خود ادراکی کارمندان دارد.

۲- توجه به کیفیت روابط رهبر و پیروان دارد.

۳- به خواست‌ها و نیازهای پیروان و حمایت از آن‌ ها توجه دارد.

۲-۳-۵-توسعه رهبری تحول‌گرا

محدوده و فرایند توسعه رهبری تحول‌گرا باید به‌دقت با استراتژی شرکت هم‌راستا و در جهت حمایت و تقویت آن به‌کاربرده شود. مسائلی از قبیل جهانی‌شدن، تمرکززدایی و آهنگ سریع بازار، شرکت‌ها را مجبور به ارزیابی نحوه عملکرد خودکرده است. امروزه دیگر پارادایم‌های قبلی اثربخش نیست و درک نیاز به تغییر اهمیت زیادی یافته است. بااین‌وجود، تعیین دقیق چگونگی تبدیل این چالش‌ها به فرصت‌های مناسب، عاملی است که موجبات نگرانی بسیاری از مدیران ارشد شده است. سازمان‌های با عملکرد بالا فرایند توسعه رهبری را به عنوان منبع و منشاء مزیت رقابتی در نظر می‌گیرند. این فرایند شامل مراحل زیر است:
۱- هم‌راستا کردن توسعه رهبری با استراتژی شرکت. فرایند توسعه رهبری تحول‌گرا به عنوان بخش مؤثری از فرایند تغییر، باید با اهداف استراتژیک سازمان هم‌راستا باشد. مبتکران توسعه رهبری برای فهم و کمک به اجرای استراتژی کلی شرکت نباید هیچ اقدامی را فروگذارند. رهبران جدید تنها از طریق هم‌راستا کردن تلاش‌های خود خواهند توانست به طور مؤثری چالش‌های کسب‌وکار و محدودیت‌های بازار جهانی را برطرف کنند.
۲- تمرکز روی مسائل اساسی. توسعه رهبری تحول‌گرا بیشتر بر روی مسائل اصلی از قبیل ارزش‌ها و مسائل استراتژیک ضروری در سرتاسر سازمان متمرکز خواهد بود. در حالی که واحدهای تجاری بیشتر بر چالش‌های ویژه عملیات خود متمرکزند، کانون توسعه رهبری شرکت، بر روی رهبری توجه خاص دارد و اغلب مهارت‌های مدیریت، به‌ویژه مهارت خاص بازرگانی را توسعه می‌دهد. مهارت‌های رهبری با مهارت‌های اصلی سروکار دارند، یعنی مهارت‌ها و رفتارهایی که کارمندان را قادر می‌سازد حد مشخصی از وظایف را انجام دهند. توسعه رهبری بر اساس این صفات اصلی پی‌ریزی می‌شود.
۳- تمرکز بر توسعه منابع انسانی و تجربه شغلی. در فرایند توسعه رهبری، برتری با گروه‌هایی است که بر اهمیت توسعه منابع انسانی و تجربه شغلی تأکید می‌کنند. استفاده از رهبران بازرگانی در سمت‌های کلیدی توسعه منابع انسانی به معنی بی‌احترامی به جنبه‌های منحصربه‌فرد انضباطی و سلسله‌مراتبی نیست، بلکه بدین معنا است که حضور رهبران بازرگانی اطمینان و مشارکت بهتر و سودمند برنامه ها را تضمین می‌کند.

۴- تمرکز بر عوامل درونی و بیرونی. تلاش‌های توسعه رهبری تحول‌گرا باید با تمرکز بر روی محیط درونی و آگاهی از محیط بیرونی انجام پذیرد. تقاضاهای کسب‌وکار جدید نیاز به تغییر را اجبار می‌کنند، ولی ملاکی برای نحوه ایجاد تغییر ارائه نمی‌کنند (خواه به وسیله مدیران ارشد اجرایی شروع‌شده باشد، خواه در سراسر سازمان همچون یک نقشه پوچ باشد). ایجاد فرایندی جهت پایه‌ریزی مهارت‌ها، توانایی‌ها و فنون رهبری که سازمان‌ها را به بررسی محیط درون و برون برای پاسخ وادار می‌کند، الزامی است (قربانی آذر،۱۳۸۹).

۲-۳-۶-رهبری تحول‌گرای موثق

این مفهومی است که ابتدا توسط باس و استدمیر^[۱۳۹] (۱۹۹۹) مطرح شد و باس و ریگیو^[۱۴۰] (۲۰۰۶) و سوسیک^[۱۴۱] و دیگران (۲۰۱۱) بیشتر به آن پرداختند. رهبران تحول‌گرای موثق علاوه بر تقویت جنبه‌های معنوی پیروانشان، خودشان بر رفتار و اعمال معنوی در سطحی بالا باقی می‌مانند. آن‌ ها تنها ‌هدایت کننده پیروانشان برای عملکرد بهتر نیستند، بلکه آنان را به گونه‌ای پرورش می‌دهند که خود نیز هدایت‌گر خود و دیگران به عملکرد بهتر باشند. در نگاه بأس رهبری تحول‌گرای موثق نوعی تربیت است و رهبر مربی است (Bass,Steidlmeier,1999).

بأس و استیدمیر^[۱۴۲] بیان می‌کنند که رهبری تحول‌گرای موثق می‌باید ریشه در بنیان‌های عمیق معنوی داشته باشد. این رهبران موجبات ارتقای معنوی پیروانشان را فراهم آورده و به ایجاد تغییرات بنیادی در آنان توجه ‌ویژه دارند. تأکید این رهبران بر ارزش‌هایی چون محبت و نوع‌دوستی، صداقت، کمال، قابلیت اعتماد و اطمینان، ‌پاسخ‌گویی‌، عدالت و برابری می‌باشند. این رهبران دارای ثبات رویه و عدم تضاد شخصیتی و هویتی بوده و در خودشناسی و خودکنترلی به حد کمال نزدیک گشته‌اند. این رهبران آگاهی فزاینده‌ای از حقیقت، خوبی، اهمیت و زیبایی دارند، هنگامی که پیروان خود را درراه تعالی هدایت نموده و به بلوغ معنوی نزدیک می‌نمایند؛ وقتی به آنان نشان می‌دهند چگونه از خواسته و تمایلات خود در جهت منافع جمع صرف‌نظر نمایند (Bass,Steidlmeier,1999).

۲-۳-۷-مکاتب و نظریه های رهبری^[۱۴۳]

‌در زمینه رهبری نظریات و مکاتب مختلفی پا به عرصه ظهور نهاده‌اند که ازجمله آن می‌توان به موارد زیر اشاره نمود:

۲-۳-۷-۱-نظریه خصوصیات رهبری^[۱۴۴]

در آغاز قرن بیستم، در بین صاحب‌نظران این اعتقاد وجود داشت که برخی افراد نیاز ندارند برای رهبری آموزش ببینند بلکه آنان از همان ابتدا «رهبر» متولد می‌شوند. به عبارتی برخی از افراد دارای یک سری خصوصیات ذاتی هستند که از آنان رهبران موفق می‌سازد (رضاییان،۱۳۸۶).

۲-۳-۷-۲-نظریه سبک‌های رفتاری رهبری^[۱۴۵]

مدیر، روش یا سبک رهبری را با این هدف انتخاب می‌کند که بتواند به عنوان رهبر بیشترین نفوذ را از اثربخشی خود کسب کند. به‌موازات اینکه دامنه سبک‌های رهبری از «استبدادی و آمرانه» تا «مشارکت جویانه و مردم‌سالارانه^[۱۴۶]» و تا «آزادی کامل و بی‌بندوباری» تغییر می‌کند. اغلب مدیر آن‌همه شیوه ها را در مقاطع زمانی گوناگون به کار می‌گیرند؛ اما ‌بر اساس‌آن شیوه‌ای که مدیر مکرر مورداستفاده قرار می‌دهد او را می‌توان در زمره یک رهبر مستبد و آمرانه یا مشارکت‌جو و دموکراتیک^[۱۴۷] و یا مداخله گریز و مشوق آزادی مطلق طبقه‌بندی کرد (نیاز آذری و همکاران،۱۳۸۹).

۲-۳-۷-۳-نظریه اقتضایی و موقعیتی^[۱۴۸]

برای اینکه اطلاعات مالی برای تصمیم‌گیری سرمایه‌گذاران و اعتباردهندگان مفید واقع شوند، باید دارای یک سری ویژگی‌های کیفی مطابق با بیانیه مفهومی شماره ۲ هیات تدوین استانداردهای حسابداری مالی باشند. یکی از این ویژگی‌های اساسی، مربوط بودن اطلاعات سود هر سهم و ارزش دفتری آن است.

۱-۴-اهداف تحقیق

بر اساس مفاهیم نظری گزارشگری مالی ایران، هدف صورت‌های مالی عبارت است از ارائه اطلاعاتی تلخیص و طبقه‌بندی شده درباره وضعیت مالی، عملکرد مالی و انعطاف‌پذیری مالی واحد تجاری که برای طیفی گسترده از استفاده‌ کنندگان صورت‌های مالی در اتخاذ تصمیمات اقتصادی مفید واقع شود. (مفاهیم نظری گزارشگری مالی، ۱۳۸۵). با توجه به دلیل وجود عدم اطمینان در محیط فعالیت‌های سرمایه‌گذاری، شرایط ایده‌آل برقرار نیست(نمی‌توان ارزش شرکت را به صورت ارزش فعلی جریانات نقلی آتی بیان کرد)، لازم است سرمایه‌گذاران بر اساس مجموعه اطلاعات در دسترس، خود نسبت به اتخاذ تصمیمات سرمایه‌گذاری اقدام نمایند. در این میان حرفه حسابداری با به رسمیت شناختن مسئولیت افراد در پیش‌بینی عملکرد آتی شرکت، سعی در ارائه اطلاعات سودمند برای این هدف نموده است. (اسکات، ۲۰۰۳). با توجه به اینکه سرمایه‌گذاران اطلاعات سودمند را در تصمیم‌گیری‌های خود مورد استفاده قرار خواهند داد، لازم است با مطالعه میزان بهره‌مندی و استفاده سرمایه‌گذاران از انواع اطلاعات، نسبت به شناسایی اطلاعات سودمند اقدام نمود. در واقع هدف از این پژوهش، تعیین این موضوع است که آیا ویژگی‌های کمیته حسابرسی، اثر مهم و معنی‌داری بر ارتباط ارزشی اطلاعات حسابداری شرکت‌ها دارد یا خیر.

پژوهش‌های حوزه ارتباط ارزشی توجه و علاقه طیف وسیعی از اقشار غیردانشگاهی از قبیل مراجع تدوین استانداردهای حسابداری، سایر مقامات قانون‌گذار مانند بورس اوراق بهادار و نهادهای نظارتی مربوط، بانک مرکزی، مدیران شرکت‌ها و سایر استفاده‌ کنندگان از صورت‌های مالی و اطلاعات حسابداری را به خود جلب نموده است(باغومیان، ۱۳۸۸).

از سوی دیگر به نظر می‌رسد نتایج حاصل از این تحقیق می‌تواند در تعیین ارزش شرکت به طور بالقوه برای سرمایه‌گذاران و تحلیل‌گران مفید واقع شده و به بهبود تصمیمات سرمایه‌گذار کمک نماید.

۱-۵-سوالات تحقیق

سوال اصلی:

آیا بین ویژگی‌های کمیته حسابرسی و ارتباط ارزشی اطلاعات حسابداری رابطه‌ معناداری وجود دارد؟

سوال فرعی:

۱٫ آیا بین تخصص اعضای کمیته حسابرسی و ارتباط ارزشی اطلاعات حسابداری رابطه معناداری وجود دارد؟

۲٫ آیا بین اندازه کمیته حسابرسی و ارتباط ارزشی اطلاعات حسابداری رابطه معناداری وجود دارد؟

۳٫ آیا بین استقلال اعضای کمیته حسابرسی و ارتباط ارزشی اطلاعات حسابداری رابطه معناداری وجود دارد؟

۱-۶-فرضیات تحقیق

فرضیه اصلی:

بین ویژگی‌های کمیته حسابرسی و ارتباط ارزشی اطلاعات حسابداری رابطه‌ معناداری وجود دارد.

فرضیه فرعی:

۱٫ بین تخصص اعضای کمیته حسابرسی و ارتباط ارزشی اطلاعات حسابداری رابطه معناداری وجود دارد.

۲٫ بین اندازه کمیته حسابرسی و ارتباط ارزشی اطلاعات حسابداری رابطه معناداری وجود دارد.

۳٫ بین استقلال اعضای کمیته حسابرسی و ارتباط ارزشی اطلاعات حسابداری رابطه معناداری وجود دارد.

۱-۷-روش تحقیق

روش تحقیق از نوع توصیفی- همبستگی و از لحاظ هدف، کاربردی است. تحقیق کاربردی، تحقیقی است که هدف آن توسعه دانش کاربردی در یک زمینه خاص است، به عبارت دیگر تحقیقات کاربردی به سمت کاربرد عملی دانش هدایت می‌شود. (سرمد و همکاران، ۱۳۸۸)

۱-۸-روش گردآوری اطلاعات

در این تحقیق از روش کتابخانه‌ای و می‌دانی جهت گردآوری داده ها استفاده شده است. از روش مطالعات کتابخانه‌ای برای مطالعه ادبیات موضوع و بررسی پیشینه تحقیق، شامل کتب، ماهنامه و ‌فصل‌نامه‌ها، پایان‌نامه‌های تحصیلی داخلی و خارجی و مقالات داخلی و خارجی از طریق اینترنت و مراجعه حضوری، استفاده شده است. روش جمع‌ آوری اطلاعات واقعی متغیرها نیز، می‌دانی است و اطلاعات مربوط از طریق بانک اطلاعاتی سازمان بورس اوراق بهادار تهران و نرم‌افزار تدبیرپرداز و ره‌آور نوین جمع‌ آوری گردیده و برخی از اطلاعات مربوط به سود هر سهم و ارزش دفتری هر سهم نیز از صورت‌های مالی شرکت‌ها و مراجعه به یادداشت‌های توضیحی آن ها به دست آمده است.

۱-۹-قلمرو تحقیق

قلمرو تحقیق چارچوبی را فراهم می­ کند تا مطالعات و آزمون محقق در طی آن قلمرو خاص انجام پذیرد و دارای اعتبار بیشتر باشد.

قلمرو مکانی:

جامعه آماری مورد مطالعه کلیه شرکت­های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران با در نظر گرفتن معیارهای ذکر شده ‌می‌باشد.

قلمرو زمانی:

دوره زمانی این پژوهش با توجه به در دسترس بودن اطلاعات مربوط به متغیرهای تحقیق، دوره ۲ ساله و از ابتدای سال ۱۳۹۱ تا انتهای ۱۳۹۲ ‌می‌باشد.

۱-۱۰-جامعه و نمونه آماری

در این پژوهش، جامعه مورد بررسی شرکت‌های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران از سال ۱۳۹۱ تا پایان سال ۱۳۹۲ می‌باشد. نمونه‌ آماری این پژوهش دارای ویژگی‌های زیر هستند:

۱٫پایان سال مالی شرکت ۲۹ اسفند ماه باشد.

۲٫پایان سال مالی شرکت‌ها طی دوره مورد نظر تغییر نداشته باشد.

۳٫شرکت‌ها جزء شرکت‌های سرمایه گذاری و بانک‌ها و مؤسسات پولی نباشند.

۴٫ اطلاعات مورد نیاز شرکت در دسترس باشد.

بدین ترتیب ۶۳ شرکت به عنوان نمونه تحقیق انتخاب شدند.

۱-۱۱-تعریف واژه های کلیدی تحقیق

کمیته حسابرسی: کمیته‌ای است متشکل از هیئت‌مدیره که به طور معمول از سه تا پنج مدیر غیرموظف (یعنی نه مدیر اجرائی شرکت و نه در استخدام شرکت) تشکیل می‌شود. نبود مدیران موظف در کمیته حسابرسی سبب می‌شود تا حسابرسان بتوانند مسائلی چون نقاط ضعف کنترل‌های داخلی، اختلاف نظر با مدیریت درباره اصول و روش‌های حسابداری، نشانه های احتمالی از سوء استفاده های مدیریت یا سایر اعمال غیرقانونی مسئولین شرکت را که با کمیته حسابرسی، صریح‌تر مطرح نماید. تماس‌های کمیته حسابرسی با حسابرسان، اطلاعات به موقعی درباره وضعیت مالی شرکت و نیز اطلاعات لازم برای ارزیابی کارایی و درستکاری مدریت را در اختیار هیئت مدیره شرکت قرار داده است.

• • نشان دادن هیجانات خیلی شدید نسبت به موقعیت

• • ابراز هیجان با فراوانی بیشتر

• • • داشتن مشکلاتی برای کاهش هیجانات منفی

  

• • وجود مشکل برای بازداری بیان هیجانی

• • مشکل در فهم تجارب هیجانی

• • تجربه هیجانات منفی بیشتر

• • نا توانی بیشتر برای آرام نمودن خود

• • داشتن سو گیری برای نشانه های منفی یا تهدید کننده

• • انتخاب راهبرد های پرخاشگرانه، اجتنابی یا نامربوط برای مواجهه با هیجانات منفی

• • عدم باور به اینکه هیجانات منفی قابل تغییرند

• • تمایل به تمرکز بر جنبه‌های منفی موقعیت ها

• • مشکلات کنترل توجه

• ناتوانی برای تشخیص هیجانات خود (مک لم، ۲۰۰۸؛ به نقل از محمدی، ۱۳۸۹).

۲-۲-۱۲- شخصیت

در این قسمت مباحث مربوط به شخصیت بیان گردیده است.

۲-۲-۱۲-۱- تعریف شخصیت

صاحب‌نظران حوزه شخصیت و روان شناسی از کلمه شخصیت تعریف های گوناگونی ارائه
داده‌اند. کلمه شخصیت که برابر و معادل کلمه انگلیسی پرسونالیستی^[۱۳۰] است در حقیقت از ریشه لاتین پرسونا^[۱۳۱] گرفته شده است که به معنی نقاب یا ماسکی بود که در یونان و روم قدیم بازیگران تئاتر بر چهره می گذاشتند. این تعبیر تلویحاً اشاره ‌به این مطلب دارد که شخصیت هر کس ماسکی است که او بر چهره خود می زند تا وجه تمیز او از دیگران باشد (کریمی، ۱۳۸۹). ‌بنابرین‏ مفهوم اصلی و اولیه شخصیت، تصویری ظاهری و اجتماعی است که ‌بر اساس نقشی که فرد در جامعه بازی می‌کند، قرار دارد. یعنی در واقع، فرد به اجتماع خود، شخصیتی را ارائه می‌دهد تا جامعه ‌بر اساس آن، وی را ارزیابی کند (شاملو، ۱۳۸۲). اما شخصیت در معنای علمی ‌به این سادگی قابل تبیین نیست، زیرا شخصیت یک مفهوم انتزاعی است که از طریق انسجام و هماهنگی مجموعه ای از خصوصیات معنا پیدا می‌کند. این خصوصیات عبارتند از : عواطف و هیجانات، انگیزه ها، افکار، تجارب و ادراکات. از سوی دیگر شخصیت تنها شامل جنبه‌های ظاهری رفتار نیست بلکه معنای واقعی شخصیت چند بعدی است و این ابعاد شامل طیفی از فرآیندهای درونی و ذهنی است که افراد را وادار به انجام رفتار معینی می‌کند (دارابی، ۱۳۸۸).

گرچه همه نظریه پردازان شخصیت با یک تعریف واحد از آن مؤافق نیستند اما می‌توانیم بگوییم که شخصیت عبارت است از الگوی نسبتاً پایدار صفات، گرایش ها یا ویژگی هایی که تا
اندازه ای به رفتار افراد دوام می بخشند. به طور تخصصی تر شخصیت از صفات و گرایش هایی تشکیل می شود که به تفاوت های فردی در رفتار، ثبات رفتار در طول زمان و تداوم رفتار در
موقعیت های گوناگون می‌ انجامد (فیست و فیست، ۱۳۸۹).

شخصیت بیانگر آن دسته از ویژگی های فرد یا افراد است که شامل الگوهای ثابت فکری، عاطفی و رفتاری آن ها‌ است (پروین و جان، ۱۳۸۹). شخصیت را می توان تمایلات نسبتاً پایدار روانی و جسمانی تعریف نمود، تمایلاتی که نحوه ی تطابق فرد را نسبت به محیط روانی، اجتماعی و مادی معین می‌سازد (کاپلان و سادوک^[۱۳۲]، ۱۳۸۷).

از نظر آیزنک (۱۹۸۵؛ به نقل از دیجسترا و بارلدز^[۱۳۳]، ۲۰۰۸) شخصیت عبارت است از
ویژگی های خلق و خو، تفکر و حتی ویژگی های جسمانی فرد که کمابیش ثابت و پایدار بوده و سازگاری منحصر به فرد او با محیط را مشخص می کند. در واقع صفات شخصیتی بر سبک هیجانی، ارتباطی، تبیینی، نگرشی و انگیزشی فرد اطلاق می شود (بوچارد^[۱۳۴]، ۲۰۰۳).

در زبان عامه، شخصیت به معانی دیگری به کار می رود؛ مثلاً وقتی گفته می شود که کسی با شخصیت است؛ یعنی اینکه او دارای ویژگی هایی است که می‌تواند افراد دیگر را تحت نفوذ خود قرار دهد یا متانت و وقار دارد. همین طور در نقطه مقابل آن بی شخصیت به معنی داشتن
ویژگی های منفی است که البته باز هم دیگران را تحت تأثیر قرار می‌دهد، اما در جهت منفی. همچنین کلمه شخصیت در عرف به عنوان چهره مشهور و صاحب صلاحیت در حوزه های مختلف به کار می رود، همچون شخصیت سیاسی، شخصیت علمی، شخصیت هنری و از این قبیل (کریمی، ۱۳۸۴).

اما در این قسمت یک تعریف جامع از شخصیت ارائه می‌کنیم :

« شخصیت عبارت است از مجموعه ویژگی های جسمی، روانی و رفتاری که هر فرد را از افراد دیگر متمایز می‌سازد»(کریمی، ۱۳۸۴).

۲-۲-۱۲-۲- عوامل تعیین کننده ی شخصیت

عوامل تعیین کننده ی شخصیت به دو گروه تعیین کننده های ارثی و محیطی تقسیم می‌شوند:

عوامل ارثی، نقش عمده ای در تعیین شخصیت فرد، به خصوص در تعیین آنچه در وی منحصر به فرد است، بازی می‌کنند. اگر چه بسیاری از روان شناسان، در طول تاریخ روان شناسی بر اهمیت عوامل محیطی و ارثی در شکل گیری شخصیت تأکید کرده‌اند، نظریه های اخیر معتقدند که اهمیت این عوامل در ویژگی های شخصیتی افراد متفاوت، فرق می‌کند. مثلاً اهمیت عوامل ارثی در ویژگی هایی چون هوش و خلق و خو بیشتر است تا در ارزش ها، آرمان ها و باورها. عوامل محیطی و تأثیرات آن موجب شباهت افراد به یکدیگر می شود. همینطور، تجارب افراد موجب می شود که هر یک موجودی منحصر به فرد باشند (پروین و جان، ۱۳۸۹).

ویژگی های وراثتی برای تحقق یافتن و رشد خود به زمینه ای مناسب نیاز دارند و این محیط است که چنین زمینه ای را می‌تواند فراهم سازد. عوامل محیطی زیادی از قبیل محیط سیاسی، جغرافیایی، فرهنگی، دینی و … هر کدام به نحوی در به وجود آمدن رفتارهای خاص یا جلوگیری از مستعد بار آمدن افراد مؤثرند. چه بسیار افرادی هستند که استعداد نه چندان خوبی دارند ولی محیط آن ها طوری است که این حداقل استعدادها نیز به خوبی شکوفا می‌شوند و برعکس این قضیه نیز صادق است و آن اینکه افرادی نیز هستند که استعدادهای بالقوه عالی دارند اما به دلیل نامناسب بودن محیط این استعدادها نهفته در فرد باقی مانده اند. بر همین اساس نقش محیط در به وجود آوردن تفاوت های فردی از جمله شخصیت، امری اجتناب ناپذیر است (کرباسی و وکیلیایی، ۱۳۸۸).

اما شاید این سؤال به وجود بیاید که از بین عوامل مذکور (محیط و وراثت) کدام عامل نقش اساسی تری را در بروز صفات افراد دارا است؟ پاسخ ‌به این سؤال بسیار دشوار است. چرا که هر دو عامل وراثتی و محیطی با یکدیگر در تعامل اند و مرز مشخصی بین آن ها نمی توان تعیین کرد. اما برای رفع تعارض این دو باید گفت که در بروز ویژگی های هر فرد هر دو عامل وراثت و محیط مؤثرند و هیچ یک به تنهایی نمی تواند عامل اصلی باشند به طور کلی تأثیر این دو از یکدیگر تفکیک ناپذیر است (گنجی، ۱۳۸۹).

۲-۲-۱۲-۳- رویکردهای اصلی شخصیت

۲-۲-۱۲-۳-۱-رویکرد روان تحلیل گری^[۱۳۵]

۱-۶-۱-۲ راهبردهای مقابله ای

ازدیدگاه لازاروس و فولکمن (۱۹۸۴) مقابله عبارت است از تلاش­ های فکری، هیجانی و رفتاری فرد که هنگام روبرو شدن با فشارهای روانی به منظور غلبه کردن و یا به حداقل رساندن عوارض استرس به کارگرفته می­ شود (دافعی، ۱۳۷۶).این دو روانشناس (۱۹۸۸) راهبردهای مقابله ای را به هشت زیرمقیاس تقسیم کردند: مقابله مستقیم، دوری گزینی یا فاصله گیری، خویشتنداری، جستجوی حمایت اجتماعی، مسولیت پذیری، گریز-اجتناب، مسله گشای برنامه ریزی شده، ارزیابی مجدد مثبت. و در انتها با تقسیم این هشت زیرمقیاس به دو زیرمقیاس کلی “راهبرد هیجان محور” و “راهبرد مسئله محور” آن را خلاصه نمودند.

۱-۶-۱-۳ استرس

هر گونه شرایطی که سلامت فرد را تهدید کند و از این رو بر توانایی‌های مقابله کردن وی فشار آورد (وین و تین، ۲۰۰۲).

۱-۶-۱-۴ اعتیاد

اعتیاد مصرف تکراری مواد است به صورتی که باعث شکست در کار، تحصیل، نقش­های خانوادگی یا موقعیت­های حساس مثل رانندگی با اتومبیل می­ شود یا مشکلات قانونی مرتبط به مصرف مواد ایجاد می­ کند (فونتین، ۲۰۰۷).

۱-۶-۲ تعاریف عملیاتی

مهارت‌های زندگی: در این پژوهش منظور از مهارت‌های زندگی آموزشی است که در طی اجرای گروه درمانی به اعضای نمونه داده شده است.

راهبردهای مقابله ای: در این پژوهش منظور از راهبردهای مقابله ای نمره­ای است که آزمودنی­ها در پرسشنامه “راهبردهای مقابله ای لازاروس و فولکمن” به دست آورده­اند.

استرس: در این پژوهش منظور از استرس نمره­ای است که آزمودنی ها در پرسشنامه اضطراب بِک کسب کرده ­اند.

اعتیاد: در این پژوهش منظور از اعتیاد، کلیه افرادی است که حداقل یکی از مواد مخدر را استفاده کرده‌اند و هم اکنون در مراکز نگهداری با داروهای آگونیست و نگهدارنده تحت درمان هستند.

فصل دوم:

پیشینه پژوهش

در این فصل تاریخچه‏ای از متغیرها مطرح شده و رویکردهای مرتبط با متغیر پژوهش مورد بررسی قرار گرفته و همچنین مروری بر شواهد تجربی پژوهش در داخل و خارج ایران انجام گرفته شد.

۲-۱ مهارت‌های زندگی

اصطلاح مهارت در معانی مختلفی به کار رفته است. وقتی گفته می­ شود کسی مهارت انجام کاری را دارد مثلأ مهارت تایپ کردن، این بدین معنی است که او با آموزش و تمرین می ­تواند به راحتی و به نحو احسن مطالب را تایپ نماید. او کاربرد تمام کلیدهای ماشین تایپ را می­داند و به طرز صحیح از انگشتان خود استفاده می­ کند، او می ­تواند بدون کمک کردن به کلیدهای ماشین تایپ، با سرعت مطالب را تایپ نماید. ممکن است هر کسی بتواند از یک دستگاه ماشین تایپ استفاده کند و مطالبی را تایپ نماید. اگر مهارت تایپ کردن را نداشته باشد، برای پیدا کردن کلیدها باید کمی وقت صرف کرده تا حروف را پیدا کند و یا ممکن است فقط با یک انگشت جملات را تایپ کند. یعنی، حتی در صورت نداشتن مهارت لازم، می ­تواند مطالب را تایپ کند اما فرق بین کسی که مهارت تایپ کردن ندارد با کسی که این مهارت را دارد این است که او مطالب را در حداقل زمان با کمترین غلط تایپ می­ کند ولی فرد عامی با حداکثر زمان و بیشترین غلط تایپ می­ کند. داشتن مهارت در تمام زمینه ها مطرح است به عنوان مثال نجاری، رانندگی، آشپزی، نقاشی، مطالعه کردن و زمینه ­های دیگر، درحقیقت مهارت یعنی داشتن توانایی‌های لازم برای انجام صحیبح یک کار. در برنامه آموزش مهارت‌های زندگی، مهارت یعنی: توانایی ایجاد روابط بین فردی مناسب و مؤثر، انجام مسئولیت­های اجتماعی، انجام تصمیم گیری­های صحیح، حل تعارض­ها و کشمکش­ها بدون توسل به اعمالی که به خود یا دیگران صدمه می­زنند. به معنی دیگر مهارت‌های زندگی، مهارت شخصی و اجتماعی است که هر فردی باید آن ها را یاد بگیرد تا بتواند ‌در مورد خود، انسان­های دیگر و کل اجتماع به طور مؤثر، شایسته و مطمئن عمل نماید (سازمان بهزیستی کشور، دفتر پیشگیری از آسیب های اجتماعی معاونت امور فرهنگی وپیشگیری،۱۳۸۶).

۲-۱-۱ تعریف مهارت‌های زندگی

در پیشینه مربوط به بیست سال گذشته اصطلاحاتی به کار رفته و تعریف شده است که امروزه تحت عنوان مهارت‌های زندگی مطرح می شود.برای مهارت‌های زندگی تعاریف متعددی ارائه شده است که از آن جمله عبارتند از: مهارت‌های زندگی، آن مهارت ها یا تکالیفی هستند که با عملکرد مستقلانه و موفقیت آمیز یک فرد در زندگی بزرگسالی ارتباط پیدا می­ کند و کارایی فرد را در اکثر فعالیت­ها افزایش می­دهد(کلارک،۱۹۹۶؛ به نقل از طارمیان، ۱۳۷۸).

۲-۱-۲ تاریخچه مهارت های زندگی

آموزش مهارت‌های زندگی در سال و با اقدامات دکتر گیلبرت بوتوین^[۱۲] (۱۹۷۹) آغاز گردید. وی در این سال یک مجموعه آموزش مهارت‌های زندگی برای دانش ­آموزان کلاس هفتم تا نهم تدوین نمود که با استقبال فراوان متخصصان بهداشت روان مواجه گردید. این برنامه ی آموزشی به نوجوانان یاد می­داد که چگونه با بهره گرفتن از مهارت­ های رفتار جرئت­مندانه، تصمیم ­گیری و تفکر نقاد در مقابل سوء مصرف مواد از سوی همسالان مقاومت کنند. هدف بوتوین طراحی یک برنامه واحد پیشگیری اولیه بود و مطالعات بعدی نشان داد که آموزش مهارت‌های زندگی تنها در صورتی به نتایج مورد نظر ختم می­ شود که همه مهارت ­ها به فرد آموخته شود. پژوهش­ها حاکی از آن بودند که این برنامه در پیشگیری اولیه­ چندین نوع مواد مخدر از جمله سیگار موفق بوده است (بوتوین، ۲۰۰۲). به دنبال این اقدام مقدماتی، از سال ۱۹۹۳ به بعد سازمان جهانی بهداشت با هماهنگی یونیسف^[۱۳] (۱۹۹۴)، برنامه آموزش مهارت­ های زندگی را به عنوان یک طرح جامع پیشگیری اولیه و ارتقای سطح بهداشت روانی کودکان و نوجوانان معرفی نمود. این برنامه در کشورهای مختلف دنیا تجربه شده و گزارش­های امیدبخشی از کارایی این برنامه منتشر گردید.(هو، ۱۹۹۴؛ ۲۰۰۴)

۲-۱-۳ اهمیت مهارت های زندگی

پژوهش­های متعدد نشان داده ­اند که خودآگاهی، عزت نفس و اعتماد به نفس شاخص­ های اساسی توانمندی­ها و ضعف­های هر انسان است. این سه ویژگی فرد را قادر می­سازد که فرصت­های زندگی­اش را مغتنم شمرده برای مقابله با خطرات احتمالی آماده باشد به خانواده و جامعه­اش بیاندیشد و نگران مشکلاتی که در اطرافش وجود دارد باشد و به چاره اندیشی بپردازد. مهارت­ های زندگی به عنوان واسطه­های ارتقای سه ویژگی فوق الذکر در آدم­ها می ­توانند فرد و جامعه را در راه رسیدن به اهداف فوق کمک نمایند(قاسم زاده، ۱۳۸۳).

۲-۱-۴ مهارت‌های اصلی زندگی

کارشناسان مهارت‌های زندگی را در چندین سطح دسته بندی می‌کنند:

سطح اول: مهارت‌های پایه ای و اساسی روان شناختی و اجتماعی هستند این مهارت‌ها به شدت متاثر از فرهنگ و ارزش‌های اجتماعی هستند نظیر خودآگاهی و همدلی.

سطح دوم: مهارتهایی هستند که تنها در شرایط خاص مورد استفاده قرار می­ گیرند نظیر مذاکره، رفتار جرات­مندانه و حل تعارض.

سطح سوم: مهارت‌های زندگی کاربردی هستند نظیر امتناع از سوء مصرف مواد (دلبری، ۱۳۸۳).

این مهارت‌ها عبارتند از:

1. 1. مهارت تصمیم ­گیری: در این مهارت افراد می­آموزند که تصمیم ­گیری چیست و چه اهمیتی دارد آن ها همچنین با انواع تصمیم ­گیری آشنا شده مراحل تصمیم ­گیری را گام به گام تمرین ‌می‌کنند. دانشجویان همچنین با رابطه موجود میان تصمیم ­گیری و سایر مهارت‌های زندگی از یک سو و رابطه تصمیم ­گیری با پیشگیری اولیه در بهداشت روانی از سوی دیگر آشنا می­شوند.

دانشگاه ها سازمان هایی هستند که هر ساله تعداد قابل توجهی از جمعیت جوان را جذب می‌کند و طی زمان معینی توانمندی های علمی این اشخاص را پرورش می‌دهند و در توسعه ی اجتماعی و منابع انسانی وتربیت افراد کاردان نقش عمده ای دارند. این دانشجویان بیش از نیمی از منابع انسانی مؤثر در توسعه جوامع بشری را تشکیل می‌دهند و از آنجا که نسل جوان و نوجوان به عنوان سرمایه های انسانی هر جامعه ای نقش بارزی در توسعه پایدار آن جامعه دارند، در بین آن ها دانشجویان به لحاظ برخورداری از توانمندی فنی و تخصصی در کنار پویایی جوانی و انرژی فراوان، قادرند تأثیر تعیین کننده ای بر آینده جامعه داشته باشند، زیرا در هر جامعه ای پویاترین ‌گروه‌های آن را قشر های تحصیل کرده جوان و دانشجویان در حال تحصیل تشکیل می‌دهند؛ و سلامت این قشر تا حد زیادی لازمه سلامت بسیاری از آحاد جامعه را در بر دارد و ازآنجا که جامعه بدون داشتن افرادی سالم نمی تواند به حیات خود ادامه دهد، لذا برخورداری اعضای جامعه خصوصاًً دانشجویان به عنوان یکی از عناصر اصلی نظام آموزشی که در ارتباط با دیگران در محیط های مختلف نقش مهمی را بازی می‌کنند، می توان از نقش پدیده سلامت روانی و میزان ارتباطی که این پدیده با مؤلفه های سرمایه اجتماعی در جامعه دارد و زمینه را برای تبادلات اجتماعی، فرهنگی و عاطفی به صورت کافی فراهم می‌کند، به صورت مستمر و برنامه ریزی شده بهره برد. یکی از مشکلات شایع نظام آموزشی در بسیاری از کشورهای جهان، پدیده ی اُفت تحصیلی است که زیان های علمی، فرهنگی و اقتصادی زیادی متوجه دولت ها و خانواده ها می‌کند. تلاش برای شناسایی عوامل مهم در پیشرفت تحصیلی و ارائه ی راهبردها و انجام اقداماتی در جهت کاهش خسارات ناشی از اُفت تحصیلی، مستلزم تحقیقات بسیار در این زمینه است( تهرانی، ۱۳۹۱).

نظر به موارد مذکور و با عنایت به اینکه مهم ترین چالش ها درافت تحصیلی می‌تواند ناشی از سلامت روان و عدم سرمایه اجتماعی مناسب باشد و این موضوع هم بیشتر دارای صبغه ای اجتماعی است، در این پژوهش سعی می شود رابطه میان سرمایه اجتماعی و سلامت روان بر پیشرفت تحصیلی دانشجویان دانشگاه علوم پزشکی مازندران بررسی شده و نقش هر یک از مؤلفه‌ های سرمایه اجتماعی و سلامت روان را در ارتباط با پیشرفت تحصیلی بیان گردد.

بیان مسئله

امروزه همگام با پیشرفت پزشکی و توسعه خدمات بهداشت و درمانی در جوامع ، الگوهای ابتلا به بیماری به سمت بیماری های غیرواگیر تغییر جهت داده است . در این میان نرخ صعودی ابتلا به اختلالات روانی و هزینه هایی که این اختلالات بر جوامع تحمیل می‌کند توجه متخصصان بهداشت عمومی و ارتقای سلامت را جلب ‌کرده‌است . از سوی دیگر از آنجا که سلامت روانی با ظرفیت و توانایی افراد برای شکل دادن روابط هماهنگ با دیگران و کمک سازنده به تحول در محیط اجتماعی و فیزیکی مرتبط است ، توسعه اقتصادی و اجتماعی کشور نیز که نیازمند مشارکت فعالانه ی نیروی انسانی سالم است با سلامت روانی منابع انسانی که ارتباط پیدا می‌کند . دوران دانشجویی دوره ای مهیج و پر چالشی برای دانشجویان است، در طول این دوره کلیه دانشجویان به دلیل رویایی با عوامل استرس زای بیشتر و لزوم سازگاری مناسب باید از سلامت روانی و خود اتکایی بیشتری بر خوردار باشند تا بتوانند به توفیق بیشتری در تحصیل و در نهایت حرفه خود دست یابند. چالش های دوران دانشجویی می‌تواند منابعی از اضطراب را برای آن ها فراهم آورده و سلامت آن ها را به خطر اندازد و باعث افت تحصیلی گردد. ( بهرامی، ۱۳۸۹ ).

سلامت جسمی و روانی دانشجویان به عنوان قشر آینده ساز کشور که در آینده ای نه چندان دور بخش قابل ملاحظه ای از نیروی فعال کشور را در بخش های مختلف تشکیل خواهند داد از اهمیت به سزایی برخوردار است و از همین رو بررسی کم و کیف آن و عوامل تعیین کننده آن شایان توجه است . از طرف دیگر دانشجویان به دلیل مواجه با مسایلی همچون ورود به محیط جدید ، مشکلات اقتصادی ، دوری از خانواده ، ناسازگاری با اطرافیان (به ویژه در خوابگاه) تعارضات فرهنگی ، حجم زیاد دروس ، رقابت و چشم انداز آینده شغلی مبهم ، مستعد آسیب پذیری سلامت روانی هستند(تهرانی، ۱۳۹۱).

پیشرفت تحصیلی دانشجویان از موضوعات مهمی است که تحت تأثیر عوامل مختلفی است. یکی از این عوامل، متغیر سرمایه اجتماعی بین گروهی هست. به مثابه ی مفهومی سرمایه اجتماعی که با زمینه ی اجتماعی ارتباط دارد، به عنوان مؤلفه های جدید، علاوه بر مؤلفه های پیشین نظیر عوامل فردی، زیست محیطی و ژنتیکی توجه متخصصان را در سطوح ملی و بین‌المللی جلب ‌کرده‌است( نوغانی و رضوی زاده ، ۱۳۹۲ ).

سرمایه ی اجتماعی در روابط میان افراد تجسم می‌یابد وموقعی به وجود می‌آید که روابط میان افراد به
شیوه ای دگرگون شود که کنش را تسهیل، کند. به اعتقاد (پانتام^[۱]، ۲۰۰۰) سرمایه ی اجتماعی سه بعد دارد:

۱-شبکه ها، که همان روابط اجتماعی و تعاملات افراد با هم است و به عنوان جزء اساسی سرمایه ی اجتماعی محسوب می شود۲- هنجار همیاری ، که ملاک سرمایه ی اجتماعی است۳- اعتماد ، که از عناصر ضروری برای تقویت همکاری است و حاصل پیش‌بینی پذیری رفتار دیگران است که اعتماد شخصی واعتماد تعمیم یافته را در برمی گیرد.

دانشجویانی که از سرمایه اجتماعی بالایی برخوردار هستند نسبت به دانشجویانی که سرمایه اجتماعی پایین تر داشتند، علاقه بیشتری به ادامه تحصیل نشان می‌دهند(مارتین^[۲]، ۲۰۰۹). متغیرهای سرمایه اجتماعی، دوستان و معلم تأثیر معنادار بر موفقیت تحصیلی دانش آموزان دارند(هوانگ^[۳]، ۲۰۰۸ ).

تربیت نیروهای کارآمد از وظایف اصلی دانشگاه ها است و افزایش سطح علمی و کارایی کشور وابسته ‌به این قشر آینده ساز می‌باشد. در این راستا، کمک به پیشبرد وضعیت تحصیلی و جلوگیری از افت و ترک تحصیل در دانشجویان لازم است. دانشجویانی که دچار افت تحصیلی می‌شوند، مستعد گرایش به رفتارهای منفی بوده و خساراتی را به خود و جامعه وارد می‌کنند(رضایی و همکاران ، ۱۳۸۵).

شواهد نشان می‌دهد بهداشت روان بر وضعیت تحصیلی دانشجویان مؤثر است. و میزان خلاقیت و توانایی تحصیلی فراگیران را افزایش می‌دهد (دادخواه و همکاران ،۱۳۸۹). هم چنین افزایش سلامت روانی، موجب پیشرفت تحصیلی می‌گردد.(ابوالقاسمی و همکاران ،۱۳۸۹ ).

لازم به ذکر است که مرور تحقیقات انجام شده در زمینه سلامت روانی در پایگاه های اطلاعاتی کشور نشان می‌دهد در تحقیقاتی که در نشریات علمی – پژوهشی روان شناسی توسط روان شناسان انجام شده رابطه سلامت روانی با متغیر های روان شناختی بررسی شده و متغیرهایی که صبغه اجتماعی داشته باشند به عنوان عامل تعیین کننده سلامت روانی کمتر مورد توجه قرار گرفته است.

در بین رشته‌های دانشگاهی ، بهداشتی ودرمانی از رشته‌های پراسترسی است . زیرا دانشجویان این رشته ها علاوه بر استرس محیط آموزشی در معرض استرس های محیط بالینی نیز قرارمی گیرند. به نظر می‌رسد میزان زیاد استرس یکی از عواملی است که باعث افت تحصیلی و بروز اختلالات جسمی و روحی در این گروه می‌گردد. با توجه به مطالب مطرح شده، این پژوهش برای پاسخ ‌به این سوال شکل گرفته است که سرمایه اجتماعی وسلامت روان چه رابطه ای با پیشرفت تحصیلی دانشجویان دانشگاه علوم پزشکی مازندران دارند؟