۲-۱۱-۱-۱- نظریات مربوط به ترس و اضطراب از مرگ

بررسی مرگ و پدیده‌های مربوط به آن همیشه توجه محققین را به خود جلب کرده و موجب شکوفایی و علاقمندی علمی در زمینه هراس و اضطراب از مرگ گردیده است. در تلاش برای توجیه اضطراب مرگ و پدیده‌های مربوط به آن محققین مختلف، تئوری های زیادی را مطرح نموده اند که در اینجا به تعدادی از آن ها اشاره می شود.

۱- دیدگاه اصالت وجودی

روانشناسان وجودی معتقدند که ترس اصلی انسان و ترسی که اغلب آسیب شناسی روانی از آن به وجود می‌آید، ترس از مردن است. در کودکی، اضطراب درباره ی مرگ بسیار بارز است و بیشتر از همه از این دوران به یاد می‌آید. شاید ‌به این علت که کودکان آسیب پذیر هستند و ‌به این خاطر که بدترین تصورات آن ها چندان به واقعیت نزدیک نیست، ترس آن ها عریان، واضح و به یاد ماندنی است. مرگ یعنی فراموش شدن، تنها ماندن. مرگ یعنی درماندگی، تنهایی، متناهی بودن. خلاصه این که مرگ به قدری مخوف است که کودکان و بزرگسالان تقریبا به طور همگانی برای برخورد آن، راهبرد های کنار آمدن را به کار می گیرند(نادری و همکاران، ۱۳۸۹).

در نگاه پل تیلیش اضطراب مرگ و سرنوشت، بنیادی ترین نوع اضطراب است. که از آن چاره نبوده و هر کوششی برای رفع آن از طریق استدلال بی فایده است. ‌بنابرین‏ هرگاه این نوع اضطراب بر جامعه حاکم باشد، فرد گرایی افزونی می‌یابد و مردمان در فرهنگ جمعی گرا کمتر در معرض این نوع اضطراب خواهند بود(تیلیش، ترجمه ی فرهاد پور، ۱۳۸۴، ص۸۱). راه رهایی از این اضطراب در حالت افراطی، در دیگاه برخی از متفکران چون رواقیون، خودکشی است (همان،ص۹۲).

۲- تئوری مدیریت وحشت^[۲۳]

تئوری مدیریت وحشت تئوری است که مبتنی بر مکتب اگزیستانسیالیسم( اصالت وجودی)، که توضیح می‌دهد چگونه ترس از مرگ، زیر بنای اکثر کارهایی است که انجام می‌دهیم، این تئوری به آن دسته از مکانیسم های روانی که ما آن ها را به عنوان عامل حفاظتی در برابر اضطراب ناشی از آگاهی از مرگ، به کار می بریم، توجه دارد. این نظریه به وسیله ی گرین برگ^[۲۴] و همکاران(۱۹۸۶) و سولومن^[۲۵] و همکاران،۱۹۹۱) ارائه شده است. طبق این تئوری، اضطراب مرگ، اساسی ترین منشا اضطراب در انسان است. مانند دیگر موجودات زنده انسان ها تمایل دارند که از خود محافظت کنند و ترکیب این تمایل با شناخت این واقعیت که هرکسی خواهد مرد، نوعی ترس فلج کننده از مرگ را در ما به وجود می آورد(همان).

نظریه ی مدیریت وحشت، با الهام از نظریه های افرادی مانند، کی یرکگارد^[۲۶]، نیچه^[۲۷]، فروید، یالوم^[۲۸]، می و به ویژه بکر^[۲۹]، توانسته است روی آورد هستی نگر به مسائل روانشناسی و به ویژه موضوع مرگ باشد.

بر اساس این نظریه، دفاع در برابر افکار هشیار و ناهشیار مرگ، از طریق دو سبک دفاعی مجزا با نام “مجاور^[۳۰]” و “دوربرد^[۳۱]” صورت می‌گیرد. هرکدام از این دو سبک دفاعی دارای اصول و مکانیزم خاص اند. هنگامی که افراد به صورت هشیار با افکار مرتبط با مرگ خویشتن مواجه می‌شوند، از طریق سبک دفاعی مجاور در قالب انکار^[۳۲] و طرد^[۳۳]، به تأخیر انداختن^[۳۴] و یا انحراف توجه^[۳۵]، به سرعت آن افکار را از سطح هشیار و توجه کانونی خویش خارج می‌کنند. اما این نظریه نشان می‌دهد که این افکار در سطح غیرهشیار، همچنان پویا و قابل دسترس هستند و در نتیجه به عنوان تهدیدی برای ساختار روانی فرد باقی می مانند. به همین جهت افراد به سمت ایمان به یک نظام ارزشی معنادار و کسب و حفظ حرمت خود- به منظور مدیریت عمیق تر و بادوام تر این تهدید- بر انگیخته می‌شوند. این برانگیختگی و تلاش در جهت دفاع در برابر افکار مرگ، دفاع دوربرد نامیده می شود( پیزینسکی و دیگران،۱۹۹۹؛ آرنت و گرینبرگ، ۱۹۹۹).

۳- نظریه ی روانکاوی^[۳۶]

فروید در سال های (۱۹۳۹-۱۸۵۶)، برای اولین بار به موضوع مرگ و هراس از مرگ پرداخت. او دریافت که گاهی ترس مردم ترس از مرگ را بین می‌کنند. با وجود این ” مرگ هراسی” آن گونه که فروید آن را مطرح کرد، صرفا وارونه کردن و تعدیل منبع نگرانی عمیق تر بود. از نظر فروید، این مرگ نیست که اکثر مردم از آن می ترسند؛ زیرا مرگ، در واقع غیر قابل تصور است و هنگامی که تلاش می‌کنیم آن را به تصویر بکشیم، به عنوان تماشاچیان زنده ایم و ادامه حیات می‌دهیم. نهایتاً هیچ کس مرگ خود را باور ندارد و یا این مطلب را به گونه ای دیگر بیان می کند. در حالت ناخودآگاه، هرکدام از ما معتقد به جاودانه بودن بدن خود می‌باشد. قسمت ناخودآگاه ذهن ما به گذر زمان و مراحل طی شده نمی پردازد و اینکه زندگی ما خاتمه خواهد یافت، در ذهن نمی گنجد، علاوه بر این آنچه که فرد از آن می ترسد، مرگ نیست، زیرا فرد هرگز نمرده و آن را تجربه نکرده است. از نظر فروید افرادی که ترس های مربوط به مرگ را بیان می‌کنند، در واقع از این طریق سعی می‌کنند به تعارضات درون کودکی خود بپردازند به طور صریح نمی توانند درباره ی آن ها بحث نمایند(فروید، ۱۹۵۳، به نقل از نادری و همکاران،۱۳۸۹).

۴- تئوری تاسف^[۳۷]

این تئوری توسط تومر و گرافتون^[۳۸] (۱۹۹۶) پیشنهاد گردید. این تئوری به روشی توجه دارد که با بهره گرفتن از آن، مردم کیفیت زندگی خود را ارزشیابی کرده و برای زندگی خود ارزش قائل هستند. طبق این تئوری اگر مردم احساس کنند که نمی توانند عمل نیکی انجام دهند و تا کنون هم انجام نداده اند، احتمالا دیدگاه مرگ آن ها را نگران خواهد کرد. در این صورت ممکن است افراد با نگرانی ‌در مورد غفلتهای گذشته و فرصت های از دست رفته و یا انکار موفقیت های احتمالی آینده ‌و تجاربی که امکان پذیر نخواهد بود، خود را آزار دهند. این تئوری حاکی از این است که اضطراب را می توان تقلیل داد. مردم می‌توانند خاطرات ناخوشایند خود و نیز انتظاراتی که امکان پذیر نمی باشند را بازنگری نموده و چگونه زندگی کردن برای ایجاد زندگی مثمر ثمر تر را در رابطه با وضعیت کنونی کشف نمایند و ‌به این ترتیب، نگرانی خود ‌در مورد مرگ را تقلیل دهند(نادری و همکاران،۱۳۸۹).

۵- نظریه ی گودمن^[۳۹]

گودمن(۱۹۸۱) بیان می‌کند که ترس از مرگ، ترس از فنا و نیستی، مشکل ترین ترس غیرقابل کنترل می‌باشد. اغلب ساختارهای دفاعی، از قبیل انکار واقعیت، اصول گرایی، موضع گیری در جهت انزوگری مذهبی و جداشدن از ترس ها به صورت مشروط، موانع محافظتی مؤثر را ‌در مورد ترس از مرگ، ارائه نمی دهند. ‌بنابرین‏، مردم برای هماهنگ شدن و کنار آمدن با ترس و اضطراب ناشی از مرگ، به حالات مختلفی از جاودانگی سمبولیک پناه می‌برند. تصور فرد به اینکه از طریق اعقاب خود زندگی جاودانه ای داشته باشد، یا با این باور که روح هرگز نمی میرد(از نظر مذهبی)، زندگی کردن از طریق آثار به جامانده و کارهای انجام نشده، انتساب خود به طبیعت که همیشه جاری است(طبیعت گرایی) و آشنایی با سنت و فرهنگ و افکاری از این قبیل(گودمن،۱۹۸۱؛ به نقل از نادری و همکاران،۱۳۸۹).

۲-۱۱-۲- اضطراب پوچی و بی معنایی

• • شخصی (الف) در مقابل شخص (ج) مسئوولیت فاعل معنویرا می‌تواند داشته باشد ولی از آنجایی که فاعل معنوی نیاز به تصریح قانون گذار دارد و نباید آن را گسترش داد و از طرفی هم قانون خاصی در زمین جرم انگاری رفتارهای ناقل ایدز نداریم ‌بنابرین‏ نمی توانیم مسئولیت فاعل معنوی را برای او در نظر بگیریم و باید با استناد به نظریه های که در موضوع رابطه سببیت مطرح است اعم از سبب نزدیک ، مقدم ضروری ، متعارف ، شرط پویا و … حکم قضیه را صادر کرد .

  

اما مسئوولیت شخص (ب) در مقابل شخص (ج) که در واقع شخص (ج) بیماری را از او گرفته چه خواهد بود؟ به نظر می‌رسد از آنجایی که شخص (ب) عمداً ولی بدون قصد نتیجه و بدون علم به بیماری خودش و ناقل بودن و نحوه عملکرد آن مرتکب فعل شده ، قتل شبه عمد، محسوب می شود.

۲- شروع به قتل

به زعم برخی از آنجا که بیماری ایدز پس از انتقال ، به سرعت کشنده نیست ، پس عمل مرتکب اگر عمداً صورت گرفته باشد ، مشمول ماده ۶۱۳ ق.م.ا ۱۳۷۰ می‌گردد.^[۴۷]

ماده ۳۹۹ ق.م.ا مقرر می‌دارد : « هرگاه کسی شروع به قتل عمد نماید ولی نتیجه منظور بدون اراده او محقق نگردد به شش ماه تا سه سال حبس تعزیری محکوم خواهد شد »

‌بنابرین‏ «شروع به جرم عبارت است از : انجام عمدی بخشی از عملی که قانون انجام آن را برای تحقق جرم لازم دانسته ( نظریه عینی ) و یا انجام عملیات مقدماتی مشروط بر اینکه با عملیات اجرایی( رکن مادی ) رابطه مستقیم داشته و به عبارت بهتر فاصله زمانی و مکانی میان عملیات مقدماتی و رکن مادی جرم وجود نداشته باشد ( نظریه ذهنی ) به تعبیری دیگر شروع به جرم یعنی

حالتی که رکن مادی جرم به طور کامل انجام نشده و حتی ممکن است با توجه به نظریه ذهنی، هیچ بخشی از رکن مادی ( عمل مرتکب ) محقق نشود و عدم تحقق نتیجه در قتل عمدی در حالت شروع ؛ به دلیل کامل نشدن عملیات اجرایی است».^[۴۸]

‌بنابرین‏ با توجه به تعریف شروع جرم اشکالات زیر بر این نظریه که بیماری ایدز چون به سرعت کشنده نیست و شروع به جرم محسوب می شود وارد می‌آید :

1. 1. با توجه به تعریف شروع جرم ، عملیات اجرایی در شروع به جرم کامل نمی شود و نتیجه مجرمانه حاصل نمی شود ، حال آنکه چنانچه شخص هر یک از رفتارهای ناقل ویروس را با عمد و علم بر کشنده بودن آن انجام دهد ، رکن مادی و معنوی جرم به طور کامل انجام شده و نتیجه مجرمانه که همان مرگ در اثر ایدز می‌باشد پس از مدتی حاصل می شود ، ‌بنابرین‏ ارکان تشکیل دهنده جرم به طور کامل صورت گرفته و هرچند نتیجه مجرمانه ( مرگ در اثر ایدز ) دیر حاصل می شود . ‌بنابرین‏ شروع به جرم منتفی است .

1. با فرض قبول شروع به جرم ، شخص را مورد تعقیب قرار می‌دهیم و او را به مجازات شروع به جرم قتل محکوم می‌کنیم حال پس از مدتی شخص در اثر بیماری ایدز فوت می‌کند تکلیف چیست ؟ آیا باید او را از این جهت که عالماً و عامداً و به قصد قتل، ویروس را انتقال داده و مرگ هم در اثر بیماری ایدز صورت گرفته مورد قصاص قرار دهیم؟ می بینیم که این به دور از عدالت است که بخواهیم ‌در مورد شخص، به خاطر یک عمل مجرمانه، دو مجازات ( شروع به جرم قتل ، قتل ) کاملا متعارض را اعمال کنیم .

۳- قتل غیرعمد

در این بخش ابتدا به نظر فقها در پاسخ استفتاء ذیل که قتل از نوع شبه عمد شمرده شده و همچنین به بررسی حقوقی آن می پردازیم.

الف بررسی فقهی

سوال : یکی از راه های انتقال بیماری ایدز استفاده از وسایل تزریق یا تیغ آلوده مشترک است که طبق مقررات و ضوابط کشور ممنوع می‌باشد اگر آرایشگر یا آمپول زن یا … در اثر بی احتیاطی یا بی مبالاتی در استفاده از وسایل انتقال دهنده ویروس ، باعث آلوده شدن و در نهایت موجب مرگ دیگری شود حکم ضمانت آن چه خواهد بود ؟

آیت الله بهجت : با استناد فوت ، به تقصیر آرایشگر یا آمپول زن و با توجه به عدم آگاهی او ‌به این موضوع او ضامن دیه است .

آیت الله موسوی اردبیلی : پس از اثبات استناد مرض یا فوت ‌به این عمل در مفروض سوال که استفاده کننده از وسایل ، بی احتیاطی و بی مبالاتی داشته ضامن است ولو علم به آلودگی نداشته باشد .

سوال : شخصی مبتلا به مرض مسری ایدز است و با علم به بیماری و کشنده بودن آن ازدواج می‌کند و به همسر خود ‌در مورد بیماری اش چیزی نمی گوید در نتیجه زن بیمار شده و می میرد آیا این مرد از نظر شرع محکوم به قصاص است یا دیه یا چیز دیگر؟

آیت الله اردبیلی : چون کشنده بودن ایدز به طور صددرصد یا غالبی قطعی نیست ، در مفروض سوال اگر ثابت شود که مرگ زن در نتیجه همبستر شدن با مرد بوده موجب دیه می شود نه قصاص. اصل عدم جواز قصاص است و لذا در باب قتل عمد در صورت شک در تحقق و صدق این عنوان نمی توان به دلایل کتابی استناد نمود زیرا شک اصلی در صدق عنوان است . و از آنجا که کشنده بودن بیماری از یک سو به رأی‌ العین دیده نمی شود و یکباره به وقوع نمی پیوندد و دوره آن بطئی است و کند پیشرفت می‌کند، اصولا افراد یقین کافی به قتل ندارند و چه بسا توجیهات شخصی که از راه جنسی ویروس را انتقال می‌دهد ناشی از ‌هوس‌رانی باشد لذا با عنایت به قاعده در و اصول حاکم بر تفسیر مواد قانونی ، لزوم احتیاط در دما و نفوس ، این نوع قتل را شبه عمد به حساب آورده و نمی توان قاتل را قصاص کرد.^[۴۹]

سوالی که اینجا مطرح می شود این است که آیا زمان حصول نتیجه در جرم انگاری عملی که تمام ارکان تشکیل دهنده یک عمل مجرمانه را دارد مؤثر است ؟ مگر نه اینکه ماده ۲ ق.م.ا جرم را اینگونه تعریف می‌کند « هررفتاری اعم از فعل یا ترک فعل که در قانون برای آن مجازات تعیین شده است جرم محسوب می شود.»

از طرفی مرد با علم به کشنده بودن بیماری اش و کتمان آن ازدواج کرده و موجبات مرگ همسرش را فراهم کرده و هرچند قصد کشتن نداشته ، ‌بنابرین‏ مشمول بند ب ماده ۲۹۰ خواهد بود و

‌هوس‌رانی توجیه مناسبی برای رفع قصاص نمی باشد . چه بسا که شخص هوسران یا ‌هوس‌رانی خود موجب شیوع این بیماری خطرناک به چندین نفر دیگر هم شده باشد و حفظ جان انسان‌ها خیلی با ارزش تر از آن است که بخواهد به خاطر چنین توجیهاتی به خطر بیفتد.

ب- بررسی حقوقی

اصطلاح قتل غیرعمد در قانون مجازات اسلامی در دو ماده ۶۱۶ و ۷۱۴ به کار رفته و در هر دو تقصیر مرتکب تصریح شده است .