سابقه فعالیت

فراوانی

درصد فراوانی

درصد فراوانی تجمعی

زیر ۵ سال

۵ الی ۱۰ سال

۱۱ الی ۱۵ سال

۱۶ الی ۲۰ سال

بالای ۲۰ سال

۲۹

۴۰

۵۳

۱۴

۹

۲۰

۶/۲۷

۶/۳۶

۷/۹

۲/۶

۲۰

۶/۴۷

۱/۸۴

۸/۹۳

۱۰۰

مجموع

۱۴۵

۱۰۰

–

منبع: یافته های تحقیق

۴-۲-۷- سابقه فعالیت کارکنان و تحصیلات آن ها

در جدول زیر نتایج حاصل از تحلیل سابقه فعالیت و تحصیلات به صورت متقاطع ارائه شده است.

جدول (۴-۶): توزیع فراوانی سابقه بر اساس تحصیلات

سابقه فعالیت

زیر ۵ سال

۵ الی ۱۰ سال

۱۱ الی ۱۵ سال

۱۶ الی ۲۰ سال

بالای ۲۰ سال

کل

تحصیلات

زیر دیپلم

دیپلم

فوق دیپلم

لیسانس

فوق لیسانس و بالاتر

۱

۷

۷

۱۲

۲

۳

۱۴

۸

۱۵

۰

۳

۲۴

۹

۱۶

۱

۴

۵

۳

۲

۰

۰

۴

۰

۵

۰

۱۱

۵۴

۲۷

۵۰

۳

کل

۲۹

۴۰

۵۳

۱۴

۹

۱۴۵

منبع: یافته های تحقیق

۴-۳- تحلیل های تک متغیره

این بخش شامل مطالعه شاخص های توصیفی متغیرها از قبیل انحراف معیار، چولگی، کشیدگی و همچنین آزمون t تک نمونه ای است. هدف از انجام این تحلیل ها، آگاهی از کیفیت داده ها، توصیف مقداری مشاهدات و سطح ادراک اعضای جامعه از متغیرها می‌باشد.

۴-۳-۱- شاخص های توصیفی

نتایج حاصل از تحلیل شاخص های توصیفی در جدول ۴-۷ ارائه شده است. از آن جا که برای ‌پاسخ‌گویی‌ به سؤالات تحقیق از طیف ۵ سطحی لیکرت استفاده شده است، مقادیر میانگین در بازه ۱ تا ۵ قرار می‌گیرد. انحراف معیار نیز نشان دهنده نحوه پراکندگی مقادیر یک متغیر حول میانگین آن متغیر است و چولگی معیاری برای آگاهی از میزان انحراف از قرینگی در توزیع مقادیر یک متغیر می‌باشد. در یک توزیع کاملاً نرمال، مقدار چولگی صفر است از اینرو می توان گفت در مقادیر چولگی جدول زیر، هر چه مقدار این شاخص به عدد صفر نزدیکتر باشد، نشان از توزیع متقارن تر آن متغیر دارد. همچنین از شاخص کشیدگی برای توصیف قلگی یا بلندی یک توزیع استفاده می شود. مقدار این شاخص در یک توزیع کاملاً نرمال صفر می‌باشد لذا تفصیر این شاخص نیز همانند چولگی است. در حالت کلی گفته می شود چنانچه مقادیر چولگی و کشیدگی یک توزیع در بازه ۲- تا ۲+ قرار گیرد، می توان ادعا کرد که این توزیع، نرمال است. همان گونه که مشاهده می شود، مقادیر جدول زیر شامل قاعده مذکور است لذا می توان گفت داده های تحقیق دارای توزیع نرمال هستند.

جدول (۴-۷): شاخص های توصیفی متغیرهای تحقیق

متغیر

میانگین

انحراف معیار

چولگی

کشیدگی

تعهد مدیریت به بازاریابی داخلی

ارتباطات داخلی رسمی

ارتباطات داخلی غیر رسمی

نگرش کاری کارکنان

۴۶۲/۳

۳/۴۷۹

۳/۵۶۵

۳/۶۸۱

۰/۸۲۶

۰/۷۶۸

۰/۷۹۲

۰/۸۲۵

۰/۰۹۲

-/۲۷۹

-۰/۲۱۶

-۰/۳۰۰

-۰/۷۰۱

-۰/۴۹۹

-۰/۷۱۹

-۰/۶۲۳

منبع: یافته های تحقیق

۴-۳-۲- آزمون میانگین

در این بخش به بررسی و تحلیل وضعیت متغیرهای تحقیق پرداخته می شود. در واقع هدف از این امر تعیین وضعیت ادراکی جامعه تحقیق از متغیرها می‌باشد. برای این منظور از آزمون t تک نمونه استفاده شده است. به دلیل استفاده از طیف ۵ سطحی لیکرت در ‌پاسخ‌گویی‌ به سؤالات پرسشنامه، عدد ۳ به عنوان عدد وسط یا ممتنع تلقی شده و فرض صفر ‌به این صورت خواهد بود که میانگین مقادیر به دست آمده در نتیجه پاسخ ها، از میانگین فرضی آزمون (عدد ۳) کمتر و وضعیت ادراکی جامعه از آن متغیر نامطلوب است. زیرا پاسخ های آن حول میانگین بوده و به سمت خاصی تمایل ندارد. درجدول ۴-۸ نتایج این آزمون برای متغیرهای تحقیق ارائه شده است. با توجه به اینکه سطح معناداری ۰۵/۰ در نظر گرفته شده است، هرگاه عدد معناداری کمتر از ۰۵/۰‏ باشد فرض صفر آزمون رد شده و وضعیت ادراکی جامعه از متغیر مورد نظر مطلوب خواهد بود. همان گونه که مشاهده می شود، عدد معناداری برای تمام متغیرها کمتر از ‏ ۰۵/۰‏ است. ‌بنابرین‏ فرض صفر رد شده و وضعیت ادراکی جامعه از تمامی متغیرها مطلوب است.

همچنین ‌در مورد مقادیر حد بالا و پایین می توان گفت چنانچه این حدود هر دو مثبت باشد، بدین معنی است که میانگین جامعه ‌در مورد آن متغیر بیشتر از مقدار آزمون است. چنانچه حد بالا مثبت و حد پایین منفی باشد، میانگین جامعه تقریباً برابر مقدار مورد آزمون است. همچنین منفی بودن این دو مقدار بدین معنی است که میانگین متغیر مورد نظر در جامعه کمتر از مقدار آزمون است و این متغیر در جامعه مورد بررسی در سطح پایینی قرار دارد. ‌بنابرین‏ با توجه به اطلاعات جدول ۴-۸ می توان گفت چون حدود بالا و پایین برای همه متغیرها مثبت است، پس میانگین جامعه در آن متغیر بیش از مقدار آزمون شده است.

جدول (۴-۸): آزمون میانگین متغیرهای تحقیق

مقدار آزمون

مقدار t

درجه آزادی

عدد معناداری

وضعیت ادراکی جامعه از متغیر

تفاوت میانگین

فاصله اطمینان ۹۵%

حد پایین

حد بالا

تعهد مدیریت به بازاریابی داخلی

ارتباطات داخلی رسمی

ارتباطات داخلی غیر رسمی

نگرش کاری کارکنان

۶/۷۳۶

۷/۵۱۵

۸/۵۹۶

۹/۹۳۱

۱۴۴

۱۴۴

۱۴۴

۱۴۴

۰/۰۰۰

۰/۰۰۰

۰/۰۰۰

۰/۰۰۰

مطلوب

مطلوب

مطلوب

مطلوب

۰/۴۶۲

۰/۴۷۹

۰/۵۶۵

۰/۶۸۱

۰/۳۲۶

۰/۳۵۳

۰/۴۳۵

۰/۵۴۵

۰/۵۹۷

۰/۶۰۵

۰/۶۹۵

۰/۸۱۶

منبع: یافته های تحقیق

۴-۴- تحلیل های دو متغیره

پس از تحلیل های تک متغیره و توصیف ویژگی های جامعه مورد بررسی بر مبنای متغیرهای تحقیق، به تحلیل روابط دو به دوی متغیرها پرداخته شده است.

۴-۴-۱- همبستگی اسپیرمن

با اینکه در قانون اصلاح قانون معادن مصوب ۲۲/۸/۱۳۹۰^[۱۶۴] کارکرد و مشخصات پروانه بهره­ برداری در معادن یر از نفت و گاز بیان شده است، نه در قانون برنامه پنجم توسعه و نه در قانون وظایف و اختیارات وزارت نفت، جزئیات پروانه بهره ­برداری معادن نفت و گاز بیان نگردیده است. به دلیل این ابهامات، تاکنون عملاً هیچ پروانه بهره ­برداری توسط وزارت نفت صادر نشده است.^[۱۶۵]

ب) مشارکت با بخش خصوصی داخلی و خارجی

یکی دیگر از مسایلی که در قانون وظایف و اختیارات وزارت نفت درخصوص سرمایه ­گذاری در عملیات بالادستی بدان تصریح شده است، مشارکت با بخش خصوصی و دولتی است. به موجب بند ۳ قسمت ت ماده ۳ قانون مذبور، یکی دیگر از وظایف و اختیارات وزارت نفت ‌به این شرح بیان شده است: «جذب و هدایت سرمایه ­های داخلی و خارجی به منظور توسعه میادین هیدروکربوری با اولویت میادین مشترک از طریق طراحی الگوهای جدید قراردادی از جمله مشارکت با سرمایه ­گذاران و پیمانکاران داخلی و خارجی بدون انتقال مالکیت نفت و گاز موجود در مخازن و با رعایت موازین تولید صیانت شده است.»

این بند به وزارت نفت اجازه داده است که برای جذب و هدایت منابع مالی به سمت توسعه میادین نفت و گاز، روش­های قراردادی جدیدی طراحی کند؛ از جمله اجازه مشارکت با بخش خصوصی اعم از داخلی و خارجی را فراهم نماید. در این بند برای اولین بار امکان مشارکت بخش دولتی با سرمایه ­گذاران خارجی و داخلی مورد تصریح قرار گرفته است. در مجامع نفتی، تصویب این بند پایانی بر مباحثی حمل شده است که روش­های مشارکت در تولید و مشارکت در سرمایه ­گذاری را مخالف قانون اساسی و نظر قانون­گذار می­دانسته است. طبق این دیدگاه، بند (۳) مشارکت در تولید، مشارکت در سرمایه ­گذاری و سایر روش­هایی که منجر به مشارکت می­ شود را صراحتاً اجازه داهد است.

بند (۳) مذبور، برای مشارکت دوو قید آورده است. یکی از آن شرط ­ها این است که مشارکت باید «بدون انتقال مالکیت نفت و گاز موجود در مخازن» صورت گیرد. از این قید استنباط می­ شود که انتقال مالکیت نفت وگاز خارج از مخزن و روی زمین در هر نقطه­ای اشکال ندارد. امروزه در اکثر قراردادهای مشارکت قید می­ شود که نفت و گاز در نقطه معینی خارج از مخزن به مالکیت طرف قرارداد درآید.

همان­طور که قبلاً بیان شد، این قید کلی­تر در ماده ۱۲۵ قانون برنامه پنجم توسعه مطرح شده است. به موجب ماده ۱۲۵، روش­های قراردادی باید «با حفظ حق مالکیت و اعمال تصرفات مالکانه برای دولت» طراحی شوند.در ماده ۱۲۵ معین نشده که حفظ حق مالکیت و اعمال تصرفات مالکانه برای دولت تا چه زمانی باید اعمال شود؛ اما بند ۳ قسمت ت ماده ۳ قانون وظایف و اختیارات وزارت نفت از این جهت واضح­تر و خاص­تر است، زیرا صرفاً انتقال مالکیت نفت و گازدر مخزن را منع ‌کرده‌است.

دومین شرط مذکور در بند ۳ تولید صیانتی از میدان نفت و گاز است. این شرط قبلاً در بند (الف) ماده ۱۴ قانون برنامه چهارم برای کلیه روش­های قراردادی تصریح شده بود. البته به تجویز بند ۳ ماده ۱۲۵ قانون برنامه پنجم توسعه این شرط تنها برای بیع متقابل تنفیذ شده است.^[۱۶۶]

نتیجه ­گیری و ارائه راهکارهای پیشنهادی:

در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران جلوگیری از سلطه اقتصادی بیگانه بر اقتصاد کشور مورد تأکید قرار گرفته است. در همین جهت اصل ۴۴ قانون اساسی صنایع بزرگ، صنایع مادر و معادن بزرگ را منحصراًً در اختیار بخش دولتی قرار داده است. در اصل ۴۵، معادن جزء انفال تلقی شده و در اختیار حکومت اسلامی قرار داده شده است تا بر طبق مصالح عامه نسبت به آن­ها عمل نماید. در اصل ۸۱ اعطای امتیاز تشکیل شرکت­ها و مؤسسات به خارجیان از جمله در معادن ممنوع شده است. به نظر می­رسد به دلیل این که از دیدگاه قانون اساسی، معادن نفت و گاز و فعالیت­های بالادستی منحصراًً در اختیار دولت قرار گرفته است، واگذاری عملیات بالادستی نفت و گاز به سرمایه ­گذاران خارجی اساساً مطرح نبوده است تا جزئیات بیشتری ‌در مورد آن­ها مقرر شود.

از آنجا که سرمایه ­گذاری در عملیات بالادستی در قالب قراردادهای سرمایه ­گذاری انجام می­ شود، وضعیت این قراردادها با توجه به قوانین متعدد و متعارض در حقوق ایران روشن نیست.در ماده ۵ قانون نفت- اصلاحی ۱۳۹۰- انعقاد قراردادهای مهم فی ما بین وزارت نفت یا واحدهای علمیات نفتی، با اشخاص حقیقی و حقوقی داخلی و خارجی تابع آیین­ نامه­ای قرار داده شده است که با پیشنهاد وزارت نفت و به تصویب هیئت وزیران خواهد رسید. به رغم وجود این تکلیف از سال ۱۳۶۶، آیین نامه مذبور هنوز تصویب نشده است. در قانون تشویق و حمایت سرمایه ­گذاری خارجی مصوب ۱۳۸۱، هر چند ‌در مورد نفت و گاز به صراحت مقرراتی بیان نشده است، در بند (ب) ماده ۳ آن قانون امکان سرمایه ­گذاری در فعالیت­هایی که در انحصار دولت است، به صورت مشارکت مدنی، بیع متقابل و یا بی. او. تی. مجاز اعلام شده است.در قانون مذبور خصوصیت مشترک این سه روش قراردادی ‌به این ترتیب بیان شده است که «برگشت سرمایه و منافع حاصله صرفاً از عملکرد اقتصادی طرح مورد سرمایه ­گذاری ناشی شود و متکی به تضمین دولتی یا بانک­های یا شرکت­های دولتی نباشد.»

در قانون اجرای سیاست­های اصل ۴۴ مصوب ۱۳۸۷ بر بقای فعالیت­های بالادستی در بخش دولتی تأکید گردیده، سرمایه ­گذاری، مالکیت و مدیریت در فعالیت­های مربوط به معادن نفت و گاز منحصراًً در اختیار دولت قرار گرفت. با وجود این، دولت مجاز شد که خدمات مالی، فنی، مهندسی و مدیریتی مورد نیاز خود را در این زمینه­ ها در قالب قراردادهای خرید خدمات از بخش خصوصی تأمین نماید. جزئیات این قراردادها به آیین نامه اجرایی موکول شده است. اما در آیین نامه مذبور نیز جزئیات قابل توجهی در خصوص فعالیت­های بالادستی نفت و گاز مطرح نشده است.

در قانون برنامه پنجم توسعه به دولت اجازه داده شده است که روش­های قراردادی گوناگونی قراردادهای سرمایه ­گذاری- را جهت جذب انجام عملیات بالادستی نفت و گاز طراحی کند. وزارت نفت را نیز مکلف ‌کرده‌است تا «شرایط اساسی این روش­ها را با حفظ حق مالکیت و اعمال تصرفات مالکانه برای دولت در سال اول برنامه با پیشنهاد وزارت نفت تهیه و به تصویب شورای اقتصاد برساند.» نوع و شرایط این قراردادهای سرمایه ­گذاری هنوز توسط وزارت نفت تهیه نشده و طبیعتاً به تصویب شورای اقتصاد نیز نرسیده است.

مجدداً قانون وظایف و اختیارات وزارت نفت (مصوب ۱۳۹۱) به وزارت نفت اختیار داده است که برای «جذب و هدایت سرمایه ­های داخلی و خارجی به منظور توسعه میادین هیدروکربوری با اولویت میادین مشترک از طریق طراحی الگوهای جدید قراردادی از جمله مشارکت با سرمایه ­گذاران و پیمانکاران داخلی و خارجی بدون انتقال مالکیت نفت و گاز موجود در مخازن و با رعایت موازین تولید صیانت شده» اقدام نماید. طبق ماده ۷ این قانون «شرایط عمومی قراردادهای نفتی با پیشنهاد وزیر نفت به تصویب هیئت وزیران می­رسد.» این امر نیز هنوز محقق نشده است.

ماکس مولر^[۲۷] خاورشناس و دین‏شناس آلمانى می­گوید: دین کوششى است ‏براى درک آن­چه درک نشدنى است و بیان آنچه غیر قابل تفسیر است. او با تأکید بر جنبه عقلانى دین مى‏گوید: دین قوه و یا تمایل فکرى است که مستقل از حس و عقل، و نه الزاماًً به رغم آن دو، بشر را قادر مى‏سازد که بى‏نهایت را به اسامى و اشکال گوناگون درک نماید. در برخی از تعاریف از دین، برجنبه اخلاقى آن تأکید شده است؛ امانوئل کانت^[۲۸] می­گوید: «دین، عبارت است از تشخیص همه وظایف، به عنوان دستورهاى الهی». و ماتیو آرنولد^[۲۹] می­گوید: «دین، عبارت است از اخلاقى که در تماس با احساس قرار گرفته است‏». جان هیک^[۳۰]، کلام آرنولد را این گونه نقل ‌کرده‌است: «دین، همان اخلاق است که احساس و عاطفه، به آن تعالى و گرما و روشنى بخشیده است‏». فریدریش شلایر ماخر^[۳۱] تأکید می­ کند که دین ریشه در احساس دارد، نه در عقل. در نتیجه، دین باید چیزى فراتر از کوشش ابتدایى در به دست آوردن تصورى از جهان باشد. وی در کتاب «سخنرانی­هایى درباره دین^[۳۲]»‏ با تأکید احساسى بر دین آشکارا مى­گوید: جوهر دین عبارت است از احساس وابستگى مطلق، و آن را به احساس اتکاى مطلق توصیف ‌کرده‌است. مرادش از اتکاى مطلق، چیزى است در تقابل با سایر احساسِ اتکاهاى نسبى و جزئى. ویلیام جیمز^[۳۳] نیز، بر این جنبه از مذهب تأکید کرده و گفته است: مذهب، عبارت است از تأثرات و احساسات و رویدادهایى که براى هر انسانى در عالم تنهایى و دور از همبستگى‏ها براى او روى مى‏دهد، به طورى که انسان از این مجموعه درمى‏یابد که بین او و آن چیزى که آن را امر خدایى مى‏نامد، رابطه‏اى برقرار است. ویل دورانت^[۳۴] نیز تعریف زیر را از تیلور^[۳۵] نقل ‌کرده‌است: دین، فقط اعتقاد به موجودات روحانى غیر مادى است. عده‏اى جنبه اعتقادى و احساسى دین را مهم‏تر یافته و آن دو را در تعریف دین برگزیده‏اند، چنان­که رابرت هیوم^[۳۶] گفته است: آن چه دینِ یک فرد را تشکیل مى‏دهد، عبارت از اعتقاد او به نوعى خدا، یا خدایان، و تجربه او از آن خدا، یا خدایان است. آن چه یک دین را از ادیان دیگر متمایز مى‏سازد، عبارت از نوع خدایى است که پیروان آن دین به آن اعتقاد دارند و نوع تجربه­ بشرى‏اى که به گونه ­ای شایسته از آن اعتقاد حاصل مى‏گردد. گروهى بر جنبه پرستش دینى تأکید کرده و دین را با این ویژگى تعریف کرده ‏اند. آلن منزیس^[۳۷] در تعریف دین گفته است: «دین، عبارت است از پرستش قدرت‏هاى بالا به دلیل نیاز». تعریف زیر از پرفسور ویلیام آدامز براون^[۳۸]، نیز به صورتی کلی­تر دین را تعریف می­ کند. وی می‌گوید: دین به معناى زندگى بشر در روابط فوق بشریش مى‏باشد، یعنى رابطه او با قدرتى که او به آن احساس وابستگى مى‏کند، صاحب اختیارى که بشر، خود را در مقابل آن مسئول مى‏بیند، و وجود غیبى که او، خود را قادر به ارتباط با آن مى‏داند (آرین، ۱۳۸۷).

۲-۳-۲- دیدگاه‌های نظری درباره­ دین

هال

«هال»^[۳۹] به عنوان نخستین کسی که در باره تاثیر فرایندهای فیزیولویک در دین مدارک علی فراهم آورد و به عنوان مبدع نظریه تکاملی تحول بر پایه سایق های موروثی اولیه ، یکی از اولین طلایه داران رویکرد زیست شناختی به دین است .

اگر قرار باشد افتخار پایه گذاری روانشناسی دین به کسی داده شود آن شخص کسی جز هال نیست . او نه تنها در این رشته پیشگام بود، بلکه نفوذی مرشدانه بر دانشجویی داشت که در دانشگاه کلارک در دوره کارشناسی ارشد زیر دست او کار می‌کردند و چند تن از آنان بعدها از روانشناسان مهم دین شدند. آنچه را پرات مکتب کلارک در روانشناسی دین می نامد ویلهم کوپ ۱۹۲۰ و عده ای دیگر مکتب هال می خوانند ؛ دبلیو بی سلبی ۱۹۲۴ اصطلاح مکتب آمریکایی را ترجیح می‌دهد اما او هم به اندازه پرات و کوپ به سبب پیشگامیش اعتبار قائل است (هال،ترجمه رضایی،۱۳۸۷).

روانشناسی وراثتی دین

در طول سال‌های بین نخستین مقاله اش درباره روانشناسی دین با عنوان تربیت دینی و اخلاقی فرزندان (۱۸۸۲)و فصلی درباره تبدیل در کتاب نوجوانی اش (۱۹۰۴) هال تفسیری کاملاً ثابت از دین عرضه می کرد که یکسره تکاملی و تربیتی است . وی معتقد بود که رشد دینی فرد تابع رشد دینی انواع است. در رشد دینی نیز مانند رشد جنین شناختی ، پدیدآیی فردی تکرار پدیدآیی نوعی است. این نظریه ارزش دوگانه داشت. از یک سو به پژوهش های شاگردان هال جهت داد که هدف بسیاری از آن ها یافتن مدارک آماری برای فرضیه های مطرح درباره علایق و تجربه دینی بود از سوی دیگر کنکاش در همین اصل پدیدآیی روانی، پایه ای جدید برای آموزش دینی فراهم آورد.

مراحل تکامل رشد دینی

وجود عواطف دینی را در خردسالان تنها می توان به حدس و گمان دریافت . هال با نظر موافق از سخن مربی آلمانی فردریش فروبل یاد می‌کند که ناخود آگاه کودک در خدا آرام می‌گیرد. دیگر نویسندگان آن روزگار فرض کرده بودند که نوعی احساس نطفه ای ـ جسمانی عام نسبت به وجود ناب در آدمی هست ، احساسی از سعادت متعالی یا حتی اتحاد فرشته وار که ‌به‌تدریج‌ در ورطه تجارب خاص زندگی فرو می غلتد. هال تقریبا سه چهار قرن پیش از اریکسون و نظریه پردازان شی رابطه ها نتیجه گرفت که بذر عواطف دینی بنیادین را نخستین ماه های کودکی می توان کاشت این کار با مراقبت دلسوزانه از جسم کودک از طریق برخورداری آرام و با طمأنینه و پرهیز از محرک های شدی و احساسات یا تغییرات تند امکان پذیر است. هال معتقد است که از این طریق می توان به رشد (حس) اعتماد ، قدردانی ، وابستگی و عشق یاری رساند ، عواطفی که نخست متوجه مادر است و بعد به خدا معطوف می شود.

هرچند هال نتوانست بر ضدیت روانشناسی آمریکا با دین غلبه کند لیکن در ایجاد انگیزه برای مطالعه عینی دین موفق بودو میراثی که وی برجای نهاد عبارت است از آرمان رویکردی شدیداًً علمی ، روش پرسشنامه ای و استفاده از تحلیل آماری . روانکاوی و روانشناسی عینی هردو مانند وی درون نگری را به عنوان یگانه روش روانشناختی رد می‌کردند و هر دو مانند او بر ریشه داشتن دین در جسم آدمی تأکید می ورزیدند. لیکن روانشناسی دین که نظریه های رفتارگرای و نیز روش های آن را به کار می گرفتند.

۲-۳-۳-روانشناسی مذهبی از دیدگاه انسانگراها

انسان گرایان به استعداد های ذاتی و مثبت انسان می اندیشند ، بر اهمیت و یگانگی فرد تأکید می‌کنند و نیازها و ارزش ها ی معنوی را به رسمیت می شناسند و می خواهند آن هارا ار تقاء دهند(حکم آبادی،۱۳۸۹).

فروید

«فروید» (۱۸۵۶-۱۹۳۹) مبدأ دین‌داری را ناشی از رابطه‌ کودک با پدر دانسته و رفتار مذهبی را شکلی از روان­آزردگی می‌داند و آن را یک خطای ادراکی ناشی از آرزوی بچه‌گانه برای داشتن یک پدر نیک‌خواهِ قدرتمند می‌داند که این احساسِ ترسِ از قدرت برتر سرنوشت، همواره وجود خواهد داشت (فروید،۱۹۲۹؛ به نقل از رضی، هاشم، ۱۳۵۷).

دین در ضعف و وابستگی اساسی انسان به پدر و در آرزوی برآورده نشده ما برای دسترسی به نیازهای کودکانه ریشه دارد، که با شکل خدا جلوه ‌کرده‌است. ‌بنابرین‏ درماندگی و وابستگی دوران کودکی و ترس از تنبیه و نارضایتی پدر قدرتمند، به زندگی بزرگ‌سال منتقل می‌شود و با ارتباط فرد مؤمن باخدا جایگزین می‌گردد (آذربایجانی و موسوی اصل، ۱۳۸۵).

اختلال اضطراب جدایی معمولا از خفیف تا شدید گسترده است. این فرایند با تقاضاهای بی­خطر یا شکایت­های کودک آغاز می­ شود. شکایت­های کودک از بی­خوابی، به او این امکان را می­دهد تا گاهی با والدینش بخوابد، الگویی که می ­تواند خیلی زود به خوابیدن هر شب کودک با مادر یا پدر یا هردو بیانجامد. به همین نحو، آماده شدن برای رفتن به مدرسه ممکن است با شکایت­های جسمانی یا غیبت­های گاه و بی­گاه از مدرسه که با آوردن عذر و بهانه و تعلل در رفتن به مدرسه در صبح صورت ‌می‌گیرد، همراه باشد که این وضع سرانجام به ابراز روزانه رفتارهای جنجال­ برانگیز برای نرفتن یا امتناع مطلق از رفتن به مدرسه می­انجامد. در ابتدا، اجتناب خفیف به صورت درخواست از والدین برای حضور در کنار تلفن در طول ساعاتی که او در مدرسه است یا در زمان­های دیگر، جلوه­گر می­ شود. کودک ممکن است به طور فزاینده­ای نسبت به فعالیت­های روزانه مادر و جاهایی که می­رود، نگران شود. اغلب، اختلال اضطراب جدایی پس از آنکه کودک، یک محرک تنش­زای اساسی را تجربه می­ کند، نظیر رفتن به محله جدید، حضور در مدرسه جدید، مرگ یا بیماری یکی از خویشاوندان، ورود به مدرسه ابتدایی، انتقال از یک مدرسه به مدرسه دیگر یا کناره­گیری طولانی از مدرسه بروز می­ کند. نشانه­ های اختلال اضطراب جدایی ممکن است همچنین در نتیجه تاثیر محرک­های تنش­زا و تحولاتی که در زندگی کودک صورت ‌می‌گیرد در طول زمان تغییر کند (آلن و همکاران، ۲۰۱۰).

کودکان مبتلا به اختلال اضطراب جدایی در صورت نبود والدینشان از شرکت در فعالیت­ها یا حضور در باشگاه­های ورزشی، حتی وقتی مشتاق شرکت در این فعالیت­ها هستند خودداری می­ورزند. با آنکه کودکان مبتلا به اختلال اضطراب جدایی با اجتناب از شرکت در فعالیت­های خارج از خانه، دوستان خود را از دست می‌دهند، در حد معقولی، از مهارت­ های اجتماعی و برقراری دوستی با دیگران برخوردارند، با دیگران تفاهم دارند و گروه همسالان به آن ها احترام می­گذارند. عملکرد تحصیلی کودکان مبتلا به اختلال اضطراب جدایی به خاطر درخواست­های مکرر برای خروج از کلاس درس، نگرانی­شان نسبت به جدایی از والدین، و غیبت­های مکرر از مدرسه، پایین است. تقریبا همه کودکان مبتلا به اختلال اضطراب جدایی از این اختلال بهبود می­یابند هرچند وضعیت عده بسیاری نیز وخیم­تر می­ شود و به اختلال اضطرابی متفاوت یا اختلالی از نوع دیگر مبتلا می­شوند (فولی^[۱۲] و همکاران، ۲۰۰۸).

اکراه و خودداری از رفتن به مدرسه: تشخیص این‌که کودکان به دلایل مختلف از حضور در مدرسه خودداری می‌ورزند، اهمیت بسزایی دارد. هوشبهر بیشتر این کودکان در حد متوسط یا بالای متوسط است و نشان می‌دهد که مشکلات تحصیلی علت بی‌میلی آن‌ ها به مدرسه نیست. گاهی اوقات ترس از مدرسه، از اطاعت محض از معلم یا دیگران و مقررات خارج از خانه، مقایسه شدن با کودکان ناآشنا و تجربه ترس از شکست، ناشی می‌شود.برخی کودکان به دلیل ترس از تمسخر، آزار، تهدید و زورگویی بچه های دیگر دو مورد انتقاد قرار گرفتن یا تنبیه شدن توسط معلم، از مدرسه می‌ترسند. برای بسیاری از کودکان ترس از رفتن به مدرسه در واقع ترس از دورشدن از والدین – اضطراب جدایی- است اکراه و امتناع ا زرفتن به مدرسه می‌تواند به دلایل مختلف روی دهد. با این‌حال، در موارد دیگر، ترس کودک از این ترس شدید و غیرمنطقی ناشی ‌می‌شود که فکر می‌کند در جمع ارزیابی شود یا خجالت می‌کشد، زیرا مجبور است در کلاس، درس را جواب دهد یا در کلاس ژیمناستیک جلوی بقیه بچه ها لباس‌هایش را درآورد. (مظفری مکی آبادی و فروع الدین اصل، ۱۳۸۹).

پیامدهای بلند‌مدت احتمالی برای کودکی که دائماً از رفتن به مدرسه خودداری می‌ورزد، مهم است. مشکلات تحصیلی یا اجتماعی ممکن است در نتیجه از دست دادن کلاس‌ها و فرصت تعامل با گروه هم‌سالان پدید آید. بهتر است برای کمک به کودکی که از رفتن به مدرسه امتناع می‌کند، بازگشت فوری او به مدرسه و انجام سایر فعالیت‌های روزانه تأکید شود (مظفری مکی آبادی و فروع الدین اصل، ۱۳۸۹).

اختلال اضطراب فراگیر

ویژگی­های تشخیصی

نگرانی در حد اندک به عنوان بخشی از رشد، بهنجار تلقی می‌شود. کودکان مبتلا به اختلال اضطراب فراگیر، همواره نسبت به هر چیزی نگران هستند حتی وقتی دلیل آشکاری برای نگران شدن وجود ندارد. انتظار توأم با دلواپسی اصطلاحی است که برای این نوع اضطراب و نگرانی مفرط به کار می‌رود. اضطراب‌ها می‌توانند مقطعی یا مداوم باشند. اغلب این نگرانی‌ با احساس ناراحتی، بی‌قراری و بروز نشانه های جسمانی از قبیل انقباض عضله ها، سردرد یا تهوع همراه است. نشانه های دیگر شامل تحریک‌پذیری، فقدان انرژی،‌ و مشکلات خواب است (سادوک، ۲۰۰۷).

اضطراب در سایر اختلال‌ها به موقعیت‌ها یا اشیاء خاصی نظیر جدایی، عملکرد اجتماعی، حیوانات یا حشرات یا احساس‌های بدنی معطوف است و ممکن است با نشانه های دیگر از قبیل وحشت‌زدگی همراه باشد، در مقابل، اضطرابی که کودکان مبتلا به اختلال اضطراب فراگیر تجربه می‌کنند، گسترده‌ و عمومی است و به طور عمده به رویداد‌های روزانه زندگی مربوط می‌شود. زمانی تصور می‌شد کودکانی که به طور کلی مضطرب هستند، اضطرابشان به چیز خاصی معطوف نیست که ‌به این اختلال، اضطراب شناور گفته می‌شد. اما حقیقت این است که اضطراب این کودکان به شیئی خاص معطوف است. با این تفاوت که آن چیز یا اشیاء متعدد و مختلف هستند. ‌بنابرین‏، اصطلاح اضطراب فراگیر صحیح‌تر از اضطراب شناور است (ایسن^[۱۳] و سیلورمن^[۱۴]، ۱۹۹۸).

ملاک‌های تشخیص برای اختلال اضطراب فراگیر بر مبنای DSM -V

الف) اضطراب و نگرانی (انتظار توأم با دلواپسی) درباره‌ تعدادی از رویداد‌ها یا فعالیت‌ها ( از قبیل عملکرد شغلی یا تحصیلی)، که بیشتر روزها برای مدت حداقل شش‌ماه ظاهر می‌شود.

ب) کنترل نگرانی برای شخص دشوار است.

ج) اضطراب و نگرانی با سه مورد ( یا بیشتر) از شش نشانه زیر همراه می‌شود ( حداقل برخی نشانه ها در بیشتر ایام برای مدت حداقل شش‌ماه وجود دارند).

تذکر: ‌در مورد کودکان وجود تنها یک مورد کافی است.

1. 1. بی‌قراری یا هیجان‌زدگی یا عصبانی بودن

1. 1. خیلی زود خسته شدن

1. 1. در تمرکز مشکل داشتن یا احساس خالی‌شدن ذهن

1. 1. تحریک‌پذیری

1. 1. انقباض عضلانی

1. اختلال خواب (مشکل در خواب‌رفتن یا خواب توأم با بی‌قراری و نارضایتی

کودکان مبتلا به اختلال اضطراب فراگیر احتمالاً هر گونه رویداد تهدید‌آمیز در کتاب، سینما یا تلویزیون را پیدا می‌کنند و آن را به خودشان نسبت می‌دهند. چنان‌چه آن‌ ها در گزارش‌های خبری تلویزیون، تصادف یک‌خودرو در شهری دیگر را ببینند، درباره‌ تصادف اتومبیل خودشان نگران می‌شوند (لاین^[۱۵]، برنات^[۱۶]، ویکتور^[۱۷] و برن استین^[۱۸]، ۲۰۰۹).

و از طرفی سیره نبوی را هم داریم.گروهی نیز به تشریک ولایت اعتقاد دارند از این احادیث استفاده کرده‌اند که ما با توجه به هر دو دسته روایت می‌توانیم مستحب بودن اذن را در یابیم وچیز دیگری نمی توان از این روایت فهمید.

گفتارسوم: استقلال دختر باکره در نکاح ازدیدگاه اهل سنت

در میان فقهای مذاهب اربعه حنفیه معتقدند که وقتی دختر به سن بلوغ وبه کمال رسید ولایت پدر بر وی زائل می‌گردد ومی تواند خود ازدواج کند واولیا حق اینکه به وی اعتراض نمایند راندارند مگر درموردی که دختر خود رابه غیر هم کفو شوهر دهد تنها در این مورد می‌توانند خواستار ضح نکاح شوند.

برای ورود به بحث با این سوال شروع می‌کنیم که آیا بین دختر باکره وبیوه تفاوت وجود دارد یاخیر؟

برای ورود در این ارتباط براین اعتقاد می‌باشند که فرقی بین باکره و ثیبه وجود ندارد چه علت اجبارفرد صغر آن ها می‌باشد زیرا صغر مناط عدم آگاهی به احوال ازدواج و مانع از اختیار فرد ازدواج می‌گردد ولی زن کبیر وعاقل دیگر این محدویتها رانمیتوان برآنها باز کرد.

دلیل دیگری که این ها برای این نظر خود عنوان می‌کنند اخباری است بدین مضمون که:در بیوه مورد مشورت قرار می‌گیرد واز بکر اجازه گرفته می شود این ها معتقدند که منظور از این حدیث دختر باکره می‌باشد ودختر صغیر در اینجامحلی از اعراب ندارد ومورد بحث نمی باشد چون وی نه مورد مشورت ونه اجازه قرار نمی گیرد واینکه گفته از بیوه مشورت می شود واز دختر باکره اجازه گرفته می شود مقصود این است که هردوگروده رأی‌ خودشان گرفته می شود وهردو خودشان صاحب اختیار می‌باشند وهیچ تفاوتی نمی توان بین این دودسته از زن ها قرار داد.

دلیل دیگری که این ها درمورد عدم تفاوت ثیبه وباکره عنوان می‌کنند حدیثی است که ابوهیره از پیامبر الکرم (ص) نقل می کمد((لا تنکح الایم حتی تساتامرولاالکبر حتی تناذن))^[۳۱].

این ها معتقدند که در این حدیث برنهی ازدواج بدون رضایت این ها وولایت اختیار دراینجا براینها صادق می‌باشد.اما درمورد اینکه چرا باکره می‌تواند خواه امرازدواج خودش ‌را بدست بگیرد ادله ای ذکر کرده‌اند که می توان به آن اشاره نمود.اولین ادله ای که ذکر می‌کنند آیات قرآن می‌باشد وبرای این منظور آیه ۲۳۰بقره که بیان می‌دارد:

((فان طلقها فلد نحل که من بعد حتی تنکح زوجا غیره))

بدین معنی است که هرگاه زن را طلاق دهد برای وی بعدا حلال نیست مگر اینکه زن شوهردیگری انتخاب کند از این آیه چیزی که متضاد می‌گردد این است که عقد نکاح مربوط به زن است ووی می‌تواند متصدی امر نکاح گردد.در دنباله همان آیه چنین آمده است که(( فلد جناح علیها این یتراجها ))گناهی برای زن وشوهر ندارد اگر بخواهد ‌بر یکدیگر رجوع کنند دراینجا نیز خداوند ازدواج را بدون دخالت ولی آورده است.در آیه ۲۳۱ بقره چنین آمده است که ((واذا طفتم النساءفبلغن اجلهن فلد تفصلوهن ان نیکحن ازواجهن)) بدین معنی است که هرگاه زنهای خودرا طلاق دادید وعده آن ها سپری شد مانع از نکاح آن ها باشوهرانشان نشوید.دلیل دیگری که برای ازدواج به صورت مستقل توسط دختر ارائه داده‌اند روایت می‌باشد که حضرت محمد (ص)نقل شده است.

مبحث سوم: تشریک بین ‌دختر و پدریاجدپدری در نکاح

بدین معنا که ولایت برای پدر است که باید با رضای دختر، او را به ازدواج در آورد،یعنی هیچ یک استقلال در ازدواج ندارند، بلکه عقد متوقف بر اذن هر دو است، این قول را شیخ مفید و ابوصلاح حلبی اختیار کرده‌اند مهم ترین دلیل های این قول، روایت های خاص و جمع بین روایتهای دو قول است

عبدالرحمان با امام کاظم(ع) درباره تزویج دخترش با برادر زاده اش مشورت نمود، حضرت فرمود: انجام ده ولی این امر باید با رضایت خود دخترباشد. زیرا او در نفس خویش سهمی دارد.

همچنین نیز صفوان می نویسد خالد بن داود با امام کاظم(ع) درباره تزویج دخترش به علی بن جعفر مشورت نمود امام فرمود: انجام ده ولی این امر باید با رضایت خود دختر باشد زیرا او در نفس خویش بهره ای دارد در این حدیث از طرفی امام(ع) به پدر امر به اقدام در نکاح دختر کرده و از طرف دیگر فرموده است: دختر هم در نفس خویش بهره و نصیبی دارد پس نکاح دختررضایت او و پدر، هر دو شرط است.

از امام باقر(ع) شنیدم که می فرمود: نکاح را جز پدر، کسی نمی تواند نقض نماید

در این حدیث به صورت حصری، نقض نکاح دختر، حق پدر شمرده شده است روشن است که ‌در مورد ثبیه پدر حق نقض عقد او را ندارد و عقد ثبیه اگر چه با اذن پدر واقع شده باشد باطل است، پس به طور منحصر مورد روایت، ازدواج بالغ باکرهی است که بدون اذن پدر واقع شده باشد و چنین عقدی صحیح است زیرا از اهلش صادر و در محلش واقع گردیده است ولی صحت آن شانی و متوقف بر رضایت پدر است در نتیجه حدیث بر اشتراک دختر و پدر در امر ازدواج دلالت دارد .

بعضی از روایت ها بر استقلال باکره در امر ازدواج و برخی دیگر به استقلال پدر دلالت دارند از جمع بین این دو دسته از روایت استفاده می شود که برای هر یک از پدر و دختر در امر ازدواج حتمی است یعنی ازدواج با رضایت دختر و اراده ولی تحقق می‌یابد که از آن به تشریک تعبیر ‌می شود و چون ادله استقلال باکره، ولایت پدر را نفی نموده و اذن او را معتبر نمی داند وادله استقلال پدر نیز رضایت دختر را معتبر نمیداند، ‌بنابرین‏ قول به تشریک راه جمع مقبولی میان ادله نیست.

مبحث چهارم:وجود اذن پدروجدپدری ‌در نکاح دایم واستقلال دختر باکره ‌در نکاح منقطع

یعنی اگر دختر باکره ا ی بخواهد ازدواج دائم کند باید از پدر و جد پدری خویش پیروی نماید و پدر و جد بر او ولایت دارند به خلاف ازدواج موقتی که منجر به وطی نشود. این قول را شیخ طوسی در نوشت های خود در جمع بین روایت ها اختیارکرده است

مرحوم بحرانی میفرماید: شاید وجه این نظر این باشد که بین روایات قول اول که دلالت بر استقلال ولی داشتند و ‌روایت‌هایی که مثبت استقلال دختر در نکاح منقطع می‌باشد جمع و به مضمون هر دو عمل شود به امام صادق(ع) عرض کردم دختر باکرهی که پدر و مادر دارد می‌خواهد من با او پنهانی ازدواج کنم، آیا چنین کنم؟

حضرت در پاسخ فرمود:

آری می توانی با او ازدواج نمایی، اما از موضع فرج خودداری کن،

پرسیدم حتی اگرخودش راضی باشد؟

فرمود: حتی اگر راضی باشد، چون این کار برای دختران باکره ننگ است.

روایت حلبی: از امام پرسیدم دختر باکره را می توان بدون اجازه پدر، متعه کرد؟

در پاسخ فرمود: اشکالی ندارد، مادامی که امری اقتضا ننماید که عفت خود را با آن حفظ می‌کند

با توجه ‌به این موارد، روایتهای عام قول استقلال ولی، تخصیص زده می شود و در نتیجه، ویژه موردی می شود که عقد دایم باشد، یعنی ولایت پدر فقط در عقد دایم است و در عقد منقطع طبق این روایت ها عمل می شود.

ولی صاحب حدائق میفرماید: این اخبار به دلیل ضعف قادر به معارضه با احادیث صحیحه ای که قبلاً ذکر شد نمیباشد، چرا که روایت ابی سعید مرسله است. به ویژه این معارض است و در نتیجه تمتع نیست جز با اذن پدرش، قابلیت معارضه با روایات صحیحه را ندارد.

مبحث پنجم: استقلال باکره ‌در نکاح دایم ووجوداذن پدروجدپدری ‌در نکاح منقطع