از مفاهیم و تعاریف ارائه شده این گونه استنباط می­ شود که فقط انتقال یک پیام نمی­تواند گویای مفهوم ارتباط باشد. در جریان انتقال باید نوعی اشتراک دانش و اندیشه بین فرستنده و گیرنده پیام وجود داشته باشد تا این دو بتوانند یکدیگر را تحت تاثیر قرار دهند تغییرات لازم را به وجود آورند. ‌بنابرین‏ ارتباط عبارت است از فرایند انتقال پیام از فرستنده به گیرنده و بالعکس، با بهره گرفتن از علایم و نمادهای مشترک به منظور تاثیر، کنترل و هدایت (عبدالهی، ۱۳۸۷).

این تعریف تنها به انتقال پیام و تاثیر و تاثر آن به عنوان یک عمل ثابت توجه ندارد بلکه:

۱- ارتباط را یک جریان می­داند، یعنی مجموعه ای از اعمال تداوم دار که نتیجه خاصی را در پی داشته باشد یا موقعیت جدیدی را به وجود آورد. به عبارت دیگر، ارتباط عبارت است از وقایع و روابط پویا، جاری، مستمر و پیوسته در حال تغییر، نه رویدادی ثابت.

۲- در ارتباط، تبادل افکار و اندیشه­ ها، احساسات و عقاید بدون استفاده از علایم امکان پذیر نیست؛ اما انتقال مطلوب و مؤثر زمانی صورت ‌می‌گیرد که فرستنده و گیرنده پیام برای انتقال پیام خود از علایم و نمادهای مناسب و آشنا استفاده کنند. در واقع اشتراک در نمادها، مفاهیم و معانی، اساس تاثیر و تاثر در ارتباط است. اگر فرستنده و گیرنده پیام هر یک تصور جداگانه ای از علایم و نمادهای مورد استفاده و در نهایت از مفاهیم منتقل شده داشته باشند بدون شک نیجه کار، هر یک از طرفین را راضی نخواهد کرد و شکست در ارتباط مسلم خواهد بود.

۳- این تعریف به هدف ارتباط فراتر از «تاثیر و تاثر» توجه دارد، زیرا آن را عامل کنترل و هدایت نیز می­داند. یعنی برای تعیین هدف تنها به تحلیل و درک پیام توجه نکرده بلکه مقصود و هدف نهایی فرستنده و گیرنده پیام را نیز مورد توجه قرار داده است (شعبانی، ۱۳۹۰).

۲-۶-۲- عناصر ارتباط

به طور کلی در جریان برقراری ارتباط سه عامل یا عنصر: ۱٫ منبع پیام، ۲٫ پیام ۳٫ گیرنده ی پیام وجود دارد. ولی عناصر دیگری هم وجود دارند که در الگوی ارتباطی نقش دارند و ممکن است در هر ارتباطی بسته به موضوع پیام و هدف متفاوت باشند. این عناصر عبارتند از؛ رمزگردانی،کانال های ارتباط، رمزخوانی و بازخورد (وکیلیان، ۱۳۸۶).

کل و چان (۱۹۹۴) در مدل ارتباطی بین معلم و دانش آموز به چهار مرحله ‌زیر اشاره کرده‌اند (نقل از محمودی، ۱۳۸۲):

الف) فرمول بندی پیام

ب) رمزگردانی و انتقال پیام

ج) رمزخوانی و تفسیر پیام

د) بازخورد

مراحل ۲و ۱ به فرستنده پیام و مرحله ۴و ۳ به دریافت کننده پیام مربوط می­شوند. این مراحل از همدیگر مستقل نیستند. فرستنده و دریافت کننده به طور مداوم با همدیگر کنش و واکنش دارند. در طی فرایند ارتباط فعالیت­ها و عکس العمل­ها را تعدیل ‌می‌کنند و به همدیگر منعکس ‌می‌کنند. ‌بنابرین‏ بعضی مواقع دانش ­آموزان فرستنده پیام هستند و در بعضی مواقع معلمان فرستنده پیام هستند، و این نقش به طور مداوم از دریافت کننده به فرستنده، و از فرستنده به دریافت کننده تغییر می­یابد.

شکل ۲-۲- فرایند ارتباط ‌در کلاس های درسی ( اقتباس از گیبسون و همکاران^[۴۶]، ۲۰۰۳).

۲-۶-۳- انواع ارتباط

در آموزش و پرورش وقتی صحبت از ارتباط میان معلم و دانش ­آموزان به میان می ­آید، هدف­هایی چون ۱٫ شناخت، ۲٫ انتقال ۳٫ تاثیر ۴٫ کنترل و هدایت به ذهن متبادر می­گردد. به بیان دیگر، مجموعه فرایند آموزشی در واقع تلاشی در راستای تغییر شرایط یادگیری و تاثیر و کنترل فکری و رفتاری دانش ­آموزان ‌می‌باشد که در نتیجه آن توانایی­ ها و تمایلات دانش ­آموزان شناخته شده و اطلاعات به دست آمده به هدایت آنان منجر خواهد گردید (شعبانی، ۱۳۹۰).

امروزه عواملی چون تکوین نظام آموزشی، از یک طرف و توسعه فن آوری ارتباطات، از طرف دیگر می ­توانند نقش بسزایی در دگرگونی هدف­ها ایفا کرده و آن­ها را روز به روز متنوع­تر سازند. این تنوع و از طرف دیگر تداخل روش­های مختلف ارتباطی، که به صورت شفاهی، کتبی یا غیرمستقیم ‌می‌باشد، موجبات تداخل هدف­های ارتباطی را فراهم می ­آورند. ‌به این جهت روش­های معمول گذشته نمی­تواند کارایی لازم را برای مقابله با تغییرات پیچیده امروزی داشته باشد. ناگزیر تحقق هدف­های متنوع، اعمال شیوه ­های جدیدی را طلب می­ کند (وکیلیان، ۱۳۸۶). لذا صاحب نظران برای آشنایی هر چه بیشتر معلمان، که همواره برای برقراری ارتباط مطلوب با دانش آموزان و ایجاد تغییر و تحول با آنان تلاش می‌کنند نمونه ­هایی از روش­های ارتباطی را پیشنهاد کرده که به اختصار به آن­ها اشاره خواهد شد:

– ارتباط ارادی و ارتباط غیرارادی: ارتباطی را ارادی می­گویند که با طرح و برنامه­ ریزی قبلی بوده و حساب شده و سنجیده باشد و چنانچه فاقد طرح و برنامه­ ریزی قبلی باشد، ارتباط از نوع غیرارادی خوانده می شود. برای مثال، اگر معلمی قبل از رفتن به کلاس برای انتقال مفاهیم و معلومات علمی خود، دانش پایه و علاقه دانش ­آموزان را برای تدریس در نظر داشته و بر اساس آن­ها و عوامل دیگر، طرح درس تهیه کند، شیوه وی را روش ارتباط ارادی می­نامند.

– ارتباط رسمی و ارتباط غیر رسمی: ارتباط رسمی در واقع به آن دسته از شیوه ­های ارتباطی گفته می­ شود که در محیط­های رسمی شکل ‌می‌گیرد. برای مثال، ارتباط­هایی که در سازمان­ های آموزشی به منظور ابلاغ آیین نامه­ ها و مقررات به زیردستان برقرار می­ شود، ارتباط رسمی خوانده می شود. از طرف دیگر، ارتباط غیررسمی، آن نوع ارتباطی است که بین دو نفر یا دو گروه به صورت عادی و غیر رسمی صورت می­پذیرد. به اعتقاد دست اندرکاران، ارتباط غیررسمی صمیمانه­تر و عمیق­تر از ارتباط رسمی بوده ‌و اساسا خاص گروه­هایی است که با همدیگر ارتباط چهره به چهره و نزدیک دارند (شعبانی، ۱۳۹۰).

– ارتباط یک طرفه و ارتباط دو طرفه: در ارتباط یک طرفه انتقال پیام از فرستنده پیام آغاز گردیده و به گیرنده یا گیرندگان پیام ختم شده و گیرنده یا گیرندگان پیام نمی ­توانند واکنش خود را از مفاهیم پیام به فرستنده آن انتقال دهند، مانند هنگامی که ارتباط از طریق روزنامه و یا تلویزیون برقرار می­گردد. برعکس در ارتباط دو طرفه، به طور مستمر نقش فرستنده و گیرنده پیام در جریان فعالیت­های ارتباطی تغییر یافته و واکنش­های گیرنده و فرستنده پیام بر اساس همین امر شکل می‌گیرد، مانند ارتباطی که معلم و دانش آموز به طور مستقیم و چهره به چهره در کلاس درس برقرار می­سازند. کارشناسان مسائل تربیتی، ارتباط دو طرفه را موثرتر از ارتباط یک طرفه ارزشیابی کرده ­اند. به همین جهت هم در ارتباط های یک طرفه سعی می­ شود به نحوی از گیرندگان پیام بازخورد دریافت گردد تا اثربخشی آموزش افزایش یابد (به نقل از محمودی، ۱۳۸۲).