این ملاک ها سه ویژگی اساسی دارند:۱٫فقدان کنترل بر مصرف مواد ۲٫ اختلال در عملکرد روزمره و مصرف مستمرماده، به رغم پیامدهای نامطلوب ۳٫ سازگاری جسمانی یا هیجانی ماده، مثلاً ایجادتحمل یا نشانگان ترک.

بین سوء مصرف مواد و اعتیادتفاوت وجود دارد. مصرف ماده ای که خلق و رفتار را تغییر می‌دهد لزوماًً سوء مصرف مواد تلقی نمی شود مگر آنکه عملکرد مصرف کننده را به طرزی منفی تحت تأثیر قرارمی دهد. مشکل فردفقط موقعی اعتیادتلقی می شودکه نشانه های مرضی جسمی ترک یا تحمل نسبت به ماده مخدر وجوددارد (بهاری، ۱۳۸۸).

طبقه بندی انواع مواد

در حال حاضر در بخش وابستگی و سوء مصرف مواد، واژه مواد می‌تواند به یک داروی قابل سوء مصرف، داروی تجویزشده یا یک سم اطلاق شود. مواد بحث شده به چندگروه طبقه بندی شده اندکه عبارتنداز: موادافیونی^[۵۷]، کندسازها، موادمحرک^[۵۸]، توهم زاها(راهنمای تشخیصی و آماری اختلال‌های روانی، ۲۰۰۰؛ مترجمان، ‌نیک‌ خو،آوادیس یانس، ۱۳۸۱).

موادافیونی

موادافیونی شامل افیونهای طبیعی(مانندمورفین)، افیونهای نیمه صناعی^[۵۹](مانندهرویین) و افیونهای مصنوعی^[۶۰]دارای عمل شبیه به مورفین(مانندکدیین، هیدرومورفین، متادون، اوکسی کدون، مپریدین و فنتانیل) است. داروهایی مانند پنتازوسین^[۶۱] و بوپرنورفین نیز که هر دو تاثیرات موافق(آگونیست) و مخالف(آنتاگونیست) افیونی دارند، از این طبقه مواد محسوب می‌شوند زیرا ویژگی های موافق آن ها اثرات فیزیولوژیایی و رفتاری مشابه آگونیستهای افیونی کلاسیک ایجاد می‌کنند. موادافیونی را به عنوان داروهای درد زدا، بیهوش کننده، ضداسهال، یا ضدسرفه تجویز می‌کنند. هرویین شایعترین داروی مورد مصرف در این گروه از مواد است و معمولاً به صورت تزریقی مصرف می شود ولی در این حال وقتی هرویین بسیارخالص در دست ‌باشد آن را دودکرده یا “استنشاق” می‌کنند. فنتانیل را تزریق می‌کنند ولی موادضدسرفه و ضداسهال را به صورت خوراکی مصرف می‌کنند و سایرموادافیونی نیز هم به صورت تزریقی و هم خوراکی مصرف می‌شوند(راهنمای تشخیصی و آماری اختلال‌های روانی، ۲۰۰۰؛ مترجمان، ‌نیک‌ خو، آوادیس یانس، ۱۳۸۱).

موادآرامبخش، خواب آور یا ضداضطراب

موادآرامبخش، خواب آور یا ضد اضطراب شامل بنزودیازپین ها، داروهای شبه بنزودیازپینی مانند زولپیدم و زالپلون کارباماتها(مانندگلوته تیمید، مپروبامات) باربیتوراتها(مانند سکوباربیتال) و خواب آورهای شبه باربیتوات(مانندگلوته تیمید، متاکوالون) است. این طبقه از موادشامل همه داروهایی است که به عنوان خواب آوارتجویز می‌شوند و نیز تقریباً همه داروهای تجویزی ضد اضطراب را شامل می شود. داروهای ضداضطراب غیر بنزودیازپینی(مانند با سپیرون، ژپیرون) جزو این طبقه محسوب نمی شوند .بعضی از داروهای مربوط ‌به این طبقه مصارف بالینی مهم دیگری نیزدارند(مانند داروهای ضدتشنج). این داروها مانند الکل کندکننده مغزبوده و می‌توانند باعث اختلال‌های مشابه ناشی از مواد و اختلال‌های مصرف موادگردند. مقادیر زیاد داروهای آرامبخش، خواب آور یا ضداضطراب به ویژه اگر همراه با الکل مصرف شوند می‌توانند مرگ آور باشند. این داروها را می توان هم با نسخه پزشک هم از منابع غیرقانونی به دست آورد. گاهی اوقات کسانی که این داروها را با نسخه تهیه می‌کنند احتمال داردآنها را مورد سوء مصرف قرار دهند و برعکس آن، بعضی از افرادی که این مواد را از”بازارسیاه” به دست می آورند به آن ها وابستگی یا سوء مصرف پیدا نمی کنند. داروهایی که آغاز عمل سریع و یا مدت اثرکوتاه تا متوسطی دارند ممکن است بیشتر در معرض سوء مصرف قرارداشته باشند(راهنمای تشخیصی و آماری اختلال‌های روانی، ۲۰۰۰؛ مترجمان، ‌نیک‌ خو،آوادیس یانس، ۱۳۸۱).

توهم زا

این گروه از مواد متنوع شامل ارگوت ^[۶۲] و ترکیب‌های مربوط به آن(مانند اسیددی اتیل آمیدلایسرجیک یاLSD و دانه های نیلوفر^[۶۳])، فنیل الکیل آمینها(مانند مسکالین، دی متوکسی، متیل آمفتامین هم نامیده می شود)، ایندول آلکالوییدها(مانند سایلوسایبین^[۶۴]، یادی متیل تریپتامین) و سایر ترکیب های گوناگون است. این گروه شامل فن سایکلیدین و حشیش و ترکیب های فعال آن مانند دلتا نمی شود. هرچند این مواد می‌توانند اثرات توهم زا ایجادکنند ولی جداگانه مورد بحث قرارگرفته اند زیرا از نظر سایر تأثیرات روانی و رفتاری تفاوت‌های چشمگیری دارند. موادتوهم زا را معمولا به صورت خوراکی مصرف می‌کنند(راهنمای تشخیصی و آماری اختلال‌های روانی، ۲۰۰۰؛ مترجمان، ‌نیک‌ خو،آوادیس یانس، ۱۳۸۱).

محرکها

این گروه از داروها به عنوان محرک، ایجادکننده هیجان و انرژی است و موجب تحریک فعالیت سلسله مرکزی اعصاب می‌گردد. این داروها معمولاً برای افزایش هوشیاری، ایجادتحمل زیاد برای بیدار ماندن به مدتی طولانی، جهت کنترل اشتها و ایجاداحساس نشاط به کار می رود. این گروه داروها در پزشکی مصرف محدودی دارند، محرک ها می‌توانند ایجاد وابستگی شدید روانی کنند. به طورمثال وابستگی که به وسیله(کراک) ایجاد می شود، سریع ترین و قوی ترین وابستگی است که معتادحتی نمی توانند برای مدت کوتاه آن راکنار بگذارد و باید مرتباً درحال استعمال آن باشد. مشهورترین مواد و ترکیبات اعتیادآور این گروه آمفتامین ها و فرآورده های کوکا است(راهنمای تشخیصی و آماری اختلال‌های روانی،۲۰۰۰؛ مترجمان، ‌نیک‌ خو،آوادیس یانس، ۱۳۸۱).

تعریف متامفتامین

متامفتامین یاکرییستال- مت که به نامهای خیابانی دیگری همچون شیشه نیزمشهور است و در حال حاضر بیشترین ماده روانگردانی است که مورد سوء مصرف قرار می‌گیرد(شریعتی راد،۱۳۹۰). امروزه برخی ازاین داروها، از جمله آمفتامین ها و ترکیبات وابسته به آن به عنوان مهمترین داروهای صنعتی و شیمیایی مورد سوء مصرف در تمام جهان شناخته شده است. این ترکیبات گرچه قدمت طولانی دارند ولی مسئله سوء مصرف آن پدیده ای نوپاست(اختیاری،۱۳۸۸).

متامفتامین، نخستین بار به سال ۱۸۹۳ میلادی توسط یک شیمیدان ژاپنی به نام ناگایوشی ناگایی تهیه گردید، ساخت فرم کریستالی این ماده، ‌در سال‌ ۱۹۱۹ میلادی و توسط شیمیدان ژاپنی دیگری بنام آکیرا اوگاتا انجام گرفت و پس از آن به مقدار فراوان جهت استفاده ارتش های ژاپنی و آلمانی نازی در جنگ جهانی دوم مورد تولید انبوه قرارگرفت(شریعتی راد،۱۳۹۰).

این دارو در نخستین سال‌های جنگ جهانی دوم ‌تا پایان‌ آن، برای حفظ توجه و دقت در خدمه تانک ها وکشتی ها به صورت مشکلات میان سربازان آلمانی توزیع می ‌گردید که به آن “شکلات پرواز” می‌گفتند و حتی برای افزایش راندمان کاری در بخش صنایع این دارو بین کارگران نیز توزیع می شده است. پس از سقوط هیتلر و دستیابی ارتش متفقین به ‌آزمایشگاه‌های تحقیقاتی ارتش آلمان نازی، اطلاعات محرمانه تولید این دارو در دست نیروهای متفقین افتاد و روش ساخت آن به”روش نازی”شهرت یافت. و از آن زمان تاکنون به طور قانونی و به نام تجاری رادزوکسین و در ایالات متحده آمریکاتولید می شود(شریعتی راد،۱۳۹۰).