سوره طه، آیه ۱۳۲:

« وَأْمُرْ أَهْلَکَ بِالصَّلَاهِ وَاصْطَبِرْ عَلَیْهَا لَا نَسْأَلُکَ رِزْقًا نَّحْنُ نَرْزُقُکَ وَالْعَاقِبَهُ لِلتَّقْوَى»

«و کسان خود را به نماز فرمان ده و خود بر آن شکیبا باش ما از تو جویاى روزى نیستیم ما به تو روزى مى‏دهیم و فرجام [نیک] براى پرهیزگارى است »

در این دو آیه، خداوند به جای واژه «اصبِر» از واژه «اصطَبِر» استفاده ‌کرده‌است که بیانگر این است که صبر در این رابطه بسی دشوارتر است (قرضاوی،۱۳۶۰).

از موارد مهم صبر که در قرآن به آن اشاره می­ شود، توصیه به صبر و استقامتی خاصِ پیامبر است. در سوره احقاف، آیه ۳۵ خداوند ضمن اینکه به پیامبر اسلام (ص) درس استقامت می­دهد، می­فرماید:

« فَاصبرْ کَمَا صبرَ أُولُوا الْعَزْمِ مِنَ الرُّسلِ وَ لا تَستَعْجِل لهَُّمْکَأَنهُمْ یَوْمَ یَرَوْنَ مَا یُوعَدُونَ لَمْ یَلْبَثُوا إِلا ساعَهً مِّن نهَارِبَلَغٌفَهَلْ یُهْلَک إِلا الْقَوْمُ الْفَاسِقُونَ‏»

« ای پیامبر! صبر کن. آن گونه که که پیامبران اولوالعزم صبر کردند و برای (عتاب) آنان شتاب مکن. هنگامی که وعده­های (عذاب) را که به آن ها داده شده، مشاهده کنند (احساس ‌می‌کنند که) گویی فقط ساعتی از یک روز (در دنیا) توقف داشته اند»

گرچه در این آیه شریفه، اختصاصاً شکیبایی و صبر در تقاضای عذاب برای مخالفان و دشمنان است تا بر آن ها حجت تمام شود، ولی دستور، یک دستور کلی است و دلیل روشنی بر فضیلت صبر به عنوان یک برنامه عمومی ، برای همه پیامبران اولوالعزم است. اما در بخش­های دیگر قرآن این تأکید برای پیامبران اولوالعزم برداشته می­ شود و گرچه مخاطب پیامبر است، اما منظور از دعوت به صبر در موقعیت­های ناخواستنی، به نوعی نمودن راه به مسلمانان است. در سوره مزمل، آیه ۱۰ خداوند پیامبر را به صبر در برابر آزار و اذیت مردم سفارش می­ کند:

« وَاصبِر عَلی مایقولونَ وَاهجُرهُم هَجراً جَمیلاً »

« و بر طعن و یاوه­گویی کافران و مکذبان، صبور و شکیبا باش و بطرزی نیکو از آن ها دوری گزین»

همان‌ طور که در آیه ۱۲۷ سوره نحل می­فرماید:

«وَاصبِر وَ ما صَبرُکَ اِلّا باللهِ وَ لا تَحزَن عَلیهِم وَ لا تَکُ فى ضَیقٍ مِمّا یَمکُرونَ »

«صبر کن و صبر تو جز به توفیق خدا نیست و بر آنان اندوه مخور و از آنچه نیرنگ ‌می‌کنند دل تنگ مدار »

مدارا با دشمنان، گذشت و پاسخ دادن بدی­های دیگران با نیکی­ نیز صبری است که قرآن پیروانش را به آن توصیه می­ کند:

فصلت، آیه ۳۴ و ۳۵:

«وَ لا تَسْتَوِى الْحَسَنَهُ وَ لاَ السَّیِّئَهُ ادْفَعْ بِالَّتى، هِىَ أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذى بَیْنَکَ وَ بَیْنَهُ عَداوَهٌ کَأَ نَّهُ وَلىٌّ حَمیمٌ * وَ ما یُلَقّاها إِلاَّ الَّذینَ صَبَروا و ما یُلَقّاها إِلاّ ذو حَظٍّ عَظیمٍ »

« هرگر نیکی و بدی در جهان یکسان نیست، همیشه بدی خلق را به بهترین عمل پاداش ده تا همان کس که گویی با تو بر سر دشمنی است، دوست و خویش تو گردد. ‌به این مقام بلندپایه کسی نمی­رسد جز آنان که مقام صبر و ثبات یافته­اند و صاحب حظّ بزرگی شدند »

شوری، آیه ۴۳:

« وَ لَمَن صَبَر وَ غَفَرَ إِنَّ ذلِکَ لَمِن عَزمِ الاُمورِ»

« و هر کسی بر ظلم کسی صبر کند و ببخشد، این عزم در امور الهی است »

سوره نحل، آیه۱۲۶:

« وَ إِن عاقَبتُم فَعاقِبوا بِمِثلِ ما عوقِبتُم بِهِ وَ لَئِن صَبَرتُم لَهُوَ خَیرٌ لِلصّابِرین »

« و اگر کسی به شما مسلمانان عقوبت و ستمی رسانید شما باید به قدر آن در مقابل انتقام کشید و اگر صبور باشید (و از او درگذرید) البته برای صابران اجری بهتر خواهد بود »

با این وجود در آیه ۲۰۰ آل­عمران، ضمن تأکید بر همان مفهوم صبر و گذشت، مراقبت ویژه درباره دشمن و دفاع و ایستادگی در صورت لزوم به شکل زیبایی بیان می­ شود:

« یا أیها الَذینَ آمِنوا اصبِروا وَ صابِروا وَ رابِطوا وَ اتَّقواللهَ لَعَلَّکُم تُفلِحون »

« ای اهل ایمان در کار دین صبور باشید و یکدیگر را به بردباری سفارش کنید و مراقب کار دشمن بوده و از خدا بترسید؛ باشد که پیروز و رستگار شوید »

آنچه در این آیه مطرح می­ شود، نخست صبر و استقامت در برابر حوادث و مشکلات و سپس «مصابره» که به معنی صبر و استقامت دیگران است، در واقع دستور اول ناظر به ایستادگی در برابر دشمن است، ‌به این ترتیب که هرقدر آن ها بیشتر مقاومت کنند، مؤمنان باید بر مقاومت خودشان بیافزایند تا بر دشمن غالب شوند.

۲-۱-۵-۷- صبر وسایر مفاهیم در قرآن

از دیگر مواردی که باید به آن اشاره نمود این است که در قرآن، صبر با دیگر صفات ارزشمند همراه شده است. برای مثال در آیه ۶۰ سوره عنکبوت، صبر و توکل در کنار هم قرار می­ گیرند:

«اَلَذینَ صَبَروا وَ عَلی رَبِّهِم یتَوَکَّلون »

« همانا که صبر نمودند و بر پروردگارشان توکل کردند.» که نشانه لزوم فراهم شدن صبر برای تحمل سختی­ها و دشواری­ها و همچنین توکل به خدا برای غلبه بر رویدادهای پیش ­بینی­نشده در مسیر رسیدن به هدف است.

صبر و جهاد نیز در قرآن، کنار هم قرار می­ گیرند. جهاد که جان و مال و دارایی انسان را در راه ایمان و عقیده فدا می­ کند، مطمئناً مستلزم صبر وشکیبایی است.

سوره نحل، آیه ۱۱۰:

« ثُمَّ إِنَّ رَبَّکَ لِلَّذینَ هاجَروا مِن بَعدِ ما فُتِنوا ثُمَّ جاهدوا وَ صَبَروا إِنَّ رَبَّکَ مِ بَعدِها لَغَفورٌ رَحیم »

« پروردگارت نسبت به کسانی که هجرت کردند و سپس جهاد نمودند و صبر پیشه ساختند، قطعاً آمرزنده و مهربان است »

و یا در آیه ۱۴۲ سوره آل­عمران:

« أم حَسِبتُم أن تَدخُلوا الجَنَّهَ وَ لَمّا یعلَمِ الَّذینَ جاَهَدوا وَ مِنکُم وَ یعلَمَ الصّابِرین »

« آیا گمان می­برید که تا خدا صبر و جهاد را در شما نیازموده است وارد بهشت می­شوید؟»

نمونه مهم دیگر که در این گروه، قابل ذکر است، همراهی صبر و نماز است:

سوره بقره، آیه ۱۵۳:

« یا أیهاالَّذینَ آمَنوا استَعینوا بِالصَّبرِ وَ الصَّلاهِ اِنَّ اللهَ مَعَ الصّابِرین »

« ای افراد ‌با ایمان از صبر ( و استقامت) و نماز کمک بگیرید،(تا بر مشکلات فائق آیید)، زیرا خداوند با صابران است »

اما چه معنایی میان صبر به معنی وسیع کلمه با صلاه وجود دارد؟ بعضی از مفسّران گفته­اند رابطه این دو در این است که گاه پیمانه صبر انسان لبریز می­ شود و طاقت او بر صبر کاهش می­یابد، این جاست که نماز به او قوت قلب و اراده و توکل بر خدا می­بخشد و بدین‌سان نیروی صبر از طریق نماز افزایش می­یابد. به تعبیر دیگر، هنگامی که انسان از طریق نماز به خدا روی ‌می‌آورد، خود را به قدرت بی ­پایان و لایزال حق مرتبط می­سازد. این کار مقاومت انسان را در برابر مشکلات چنان افزایش می­دهد که به نیرویی شکست­ناپذیر تبدیل می­ شود.

ارزش مهم دیگری که در قرآن با صبر همراه می­ شود، رحمت و مهربانی است.

آیه ۱۷، سوره بلد:

« ثُمَّ کانَ مِنَ الَّذینَ آمَنوا وَ تَواصَوا بِالصَّبرِ وَ تَواصَوا بِالمَرحَمَه »