در زمینه سبب­شناسی اعتیاد به اینترنت از دیدگاه رویکرد شناختی- رفتاری، اعتقاد بر آن است که اختلال از مشکل شناختی فرد همراه با رفتارهایی که یا پاسخ غیرسازشی را حفظ می­ کند یا شدت آن را افزایش می­دهد، ناشی می­ شود. به نظر دیویس (۱۹۹۹) اگرچه نشانه­ های مسلط، اختلال عاطفی و رفتاری است اما نشانه­ های شناختی در واقع تأثیر فراوانی دارند و می ­توانند نشانه­ های رفتاری و عاطفی را ایجاد نمایند نه برعکس.

‌بنابرین‏ برخلاف تحقیقات قبلی که بر روی اجزاء رفتاری (یانگ، ۱۹۹۸) و پیامدهای منفی در زندگی روزمره (دیویس، ۱۹۹۹) تأکید داشتند، این عوامل که مشابه آن در افسردگی نیز وجود دارد نوعی رفتار سبک­شناختی تکراری، احساس خود- آگاهی، خودارزشی پایین، سبک­شناختی، افسرده­خویی، عزت نفس پایین و اضطراب اجتماعی است.

برای توضیح این نظریه از مفاهیم اولیه باید روشن شود. اولاً همان­طور که آبرامسون و دیگران (۱۹۸۹؛ به نقل از حسن­پور ۱۳۸۵) می­گویند باید بین علل لازم، کافی و تسهیل­کننده نشانگان فرق گذاشت:

علت لازم، یک عامل سبب­شناسی است که حتماً باید حضور داشته باشد تا نشانگان ظاهر شود. منتهی باید درنظر داشت که هر وقت علت لازم حضور داشته باشد الزاماًً ممکن است نشانگان رخ ندهد، یعنی این علت لازم است، اما کافی نیست.

علت کافی عاملی است که در حضور آن رخداد نشانگان را تضمین می­ کند و ‌بنابرین‏ برای ظهور این نشانگان کافی است. علت تسهیل­کننده عاملی است که احتمال رویداد نشانگان را افزایش می­دهد اما نه علت لازم است نه کافی، از طرف دیگر در زنجیره سبب­شناسی یک علت ابتدایی نزدیک، شروع و ابتدای نشانگان آن است در حالی که یک علت پایانی از نشانگان فاصله زیادی دارد.

شناخت غیرسازشی یک علت اولیه، آسیب­پذیری فرد به یک رویداد زندگی (مثلاً استرس) یک علت پایانی تسهیل­کننده و آسیب­پذیری روانی یک علت پایانی لازم برای مجموعه نشانگان اختلال درنظر گرفته می­ شود، اما این آسیب­شناسی زیربنایی به خودی خود به نشانگان نمی­انجامد.

شناخت غیرسازشی به دو گروه عمده تقسیم می­ شود:

افکار مربوط به خود با سبک شناختی تفکری فرد هدایت می­ شود و کسی که فکر زیادی درباره اینترنت می­ کند، اعتیاد شدیدتر و طولانی­تری خواهد داشت. تحریف­های شناختی دیگر درباره خود شامل تردید به خود، خودشایستگی پایین و خودتأییدی ضعیف است و بدین جهت فرد سعی می­ کند با دسترسی به اینترنت پاسخ­های مثبت­تر و با تهدید کمتری از دیگران دریافت نماید.

افکار مربوط به دنیا در زمینه یک پاسخ همه یا هیچ ‌در مورد اینترنت است که در آن فرد فکر می­ کند که تنها دوست او اینترنت است و ‌بنابرین‏ با آن بودن همه چیز به همراه خواهد داشت در حالی که بدون آن هیچ کس او را دوست نخواهد داشت.

به نظر دیویس شناخت غیرسازشی، به عنوان علت کافی ابتدایی نشانگان اختلال اینترنت درنظر گرفته می­ شود. از طرف دیگر آسیب­شناسی روانی مثلاً افسردگی، اضطراب اجتماعی، وابستگی به مواد و مانند آن علت لازم پایانی اختلال هستند، بدین معنی که آسیب­شناسی روانی باید وجود داشته باشد تا نشانگان رخ دهد و توجه داشته باشیم که این آسیب­شناسی روانی به خودی خود منجر به اختلال نمی­ شود، اما برای آن لازم است.

‌بنابرین‏ استفاده مرضی ویژه از اینترنت، استفاده بیش از اندازه از اینترنت است و نتیجه آسیب­شناسی روانی قبلی فرد ‌می‌باشد که در اثر عاملی تقویتی که از اینترنت دریافت می­ کند در فرد باقی می­ماند. اما استفاده مرضی عمومی از اینترنت (GPIU) کاملاً متفاوت است و عامل اصلی بافت اجتماعی فرد است (شکل ۲).

ابتدایی

پایانی

برگ­های موقعیتی (تقویت)

اینترنت

شناخت­های غیرسازشی

استفاده مرضی ویژه از

اینترنت

نشانه­ های رفتاری استفاده مرضی ویژه از اینترنت

آسیب­شناسی روانی (مثال: افسردگی، اضطراب اجتماعی، وابستگی به مواد)

کناره­گیری اجتماعی و یا فقدان حمایت اجتماعی

استفاده مرضی

عمومی از اینترنت

شکل ۲) الگوی شناختی- رفتاری اعتیاد به اینترنت (دیویس، ۲۰۰۱)

نظریه­ های اجتماعی- فرهنگی

از جهت این که اعتیاد در رابطه با سن، جنسیت، وضعیت اجتماعی- اقتصادی، نژاد، مذهب و ملیت فرق می­ کند، انواع معین­تر اعتیاد در گروه ­های عینی بیشتر از گروه ­های دیگر است. ‌بنابرین‏ بر اساس این نظریه ‌می‌توان چنین پنداشت که اعتیاد به اینترنت هم در گروه ­های معینی شیوع بیشتری دارد، اما جهت این که تحقیقات موجود در این زمینه هنوز به اندازه کافی نیست نمی­ توان به درستی روشن کرد که کدام گروه­ ها آسیب­پذیری بیشتری به اینترنت دارند. دو نظریه عمده از بین نظریه­ های اجتماعی- فرهنگی، نظریه «بوم­شناختی»^[۴۱] و نظریه «کنترل اجتماعی»^[۴۲] است.

نظریه بوم­شناختی یوری بران فن برونر

یوری بران فن برونر^[۴۳] (۱۹۸۶؛ بران فن برونر و موریس^[۴۴]، ۱۹۹۸) می­گوید: «ما می­توانیم زمینه ­های زندگی کودکان، یعنی طیف وسیعی از وضعیت­ها و زمین­هایی که هرکودک ، نوجوان یا جوان با آن مواجه است و همچنین نگرش کودکان ، نوجوانان و جوانان ‌در مورد نقش­هایی که ایفا ‌می‌کنند و رابطه­ها و درک و دریافت­هایی که در محیط فرهنگی- اجتماعی دارد، مورد بررسی قرار دهیم» (کاپلان، ۲۰۰۰).

بران فن برونر (۱۹۸۶) برای بیان منظورش، به گردونه­های روسی اشاره می­ کند که درون یکدیگر قرار ‌گرفته‌اند. در نظریه بوم­شناختی، این محیطی به طور نظام­مند به یکدیگر متصل هستند و به طرز کار و تأثیر آن­ها بر یکدیگر اشاره می­ شود. در این نظریه چهار نظام محیطی و فرهنگی- اجتماعی است که آن­ها را ‌می‌توان در حوزه ­های مطالعاتی زیر بررسی کرد:

الف) حوزه ­های مربوط به وضعیت فردی در نظام کوچک^[۴۵]: شامل تعاملات بی­واسطه شخص و محیط، ویژگی­های روانی و اجتماعی و هویت کودکان ، نوجوانان و جوانان است.

ب) حوزه مربوط به نظام میانی^[۴۶]: شامل روابط متقابل موقعیت­هایی است که افراد در آن­ها مشارکت فعال دارند. برای مثال شامل: خانواده، محیط آموزشی، دوستان، محله، وضعیت شغلی، ازدواج، مکان­های مذهبی، نیازها و انتظارات، مشکلات و نابهنجاری­ها.

ج) حوزه ­های مربوط به نظام بیرونی^[۴۷]: شامل موقعیت­هایی می­ شود که فرد حداقل فعلاً درگیری فعال در آن­ها ندارد، اما بر خانواده و فرد تأثیر می­گذارند، برای مثال محل کار والدین، آموزش و پرورش، آموزش عالی، رسانه­های گروهی، محیط­های ورزشی و فراغتی، فرهنگ عمومی، فضای اجتماعی، سیاسی و اقتصادی جامعه.

د) حوزه ­های مربوط به نظام بزرگ^[۴۸]: شامل ایدئولوژی یا نظام اعتقادی مستتر در نهادهای اجتماعی است از جمله عوامل قومی، فرهنگ، وضعیت و هویت ملی و … .

۲- نظریه کنترل اجتماعی هیرشی