۲-۲- خسارت معنوی ناشی از صدمه بدنی

صدمه ای که به شخص وارد می شود ممکن است مالی باشد مثل هزینه درمان و هم خسارت غیر مالی که جنبه غیر مالی و مادی که قابل رؤیت نیست ، مانند قطع امید از زندگی ، درد و رنج ، بر هم خوردن تعادل یا از دست دادن توانایی و استعداد ^[۴۳].

‌در مورد اول و دوم بر طبق تبصره ۳ ماده ۱ قانون بیمه اجباری تصریحی ‌به این خسارت نکرده و از آنجا که مسئولیت دارنده وسیله نقلیه ، مسئولیتی استثنایی است ، باید گفت اصولاً اینگونه خسارات در قلمرو مسئولیت مدنی دارنده قرار نمی گیرد .

اما ‌در مورد بند اخیر یعنی بر هم خوردن تعادل یا از دست دادن توانایی یا استعداد که مصادیقی مانند از دست دادن توانایی جنسی ، محرومیت به اشتغال به بعضی از شغلها ، … که در قانون مجازات برای آن ها دیه یا ارش مقرر شده است و قابل جبران دانسته شده است و می توان گفت در این مورد ، مواردی که دارای دیه و ارش است طبق تبصره ۳ ماده ۱ قانون بیمه اجباری در قلمرو مسئولیت دارنده قرار می‌گیرد .

۲-۳- خسارت روحی

کسی که در اثر یک حادثه دچار افسردگی ، یأس ، نا امیدی ، وحشت ، رنج و اندوه می شود ، در ابعاد مختلف زندگی اش تأثیر می‌گذارد . در بند ۲ ماده ۹ قانون آ. د . ک سابق به خسارات معنوی از نوع صدمات روحی اشاره شده بود ، اما در قانون آ د .ک مصوب سال ۱۳۸۷ از متن ماده ۹ حذف شده بود و به همین دلیل ‌در مورد قابل مطالبه بودن اینگونه خسارات تردید وجود داشت ، تا اینکه در قانون آیین دادرسی کیفری مصوب ۴/۱۲/۱۳۹۲ ، در ماده ۱۴ که مقرر دارد : شاکی می‌تواند جبران تمام ضرر و زیان های مادی و معنوی و ….. مطالبه کند . و در تبصره این ماده مقرر می‌دارد ( زیان معنوی عبارت است از صدمات روحی یا هتک حیثیت و اعتبار شخصی ، خانوادگی یا اجتماعی است ….) و رد تکمیل این ماده می توان به اصل ۱۷۱ ق . ۱ که میثاق ملی است و همینطور تصریح مواد او . اق .م . م بی شک اینگونه خسارات قابل جبران است و زیان دیده می‌تواند ، علاوه بر خسارات دیگری که در اثر حادثه متحمل می شود خسارات از این دست را نیز مطالبه کند .هر چند ، در قانون اصلاحی بیمه اجباری ، از جمله تبصره ۳ ماده ۱ و نیز ماده ۲ آیین نامه اجرایی قانون سابق تصریحی به اینگونه خسارات نشده است و بر این اساس گفته شده بود ، مسئولیت دارندۀ اتومبیل به جبران خسارت‌های مادی و بدنی محدود شده است^[۴۴] . (( در تبصره ۲ ماده ۱۴ ق . آ د . ک مصوب ۱۳۹۲ مقرر داشته است که (( … خسارات معنوی شامل جرائم موجب تعزیرات منصوص شرعی و دیه نمی شود )) ، می توان با توجه به مطالب گفته شده ‌به این نتیجه رسید که خسارات معنوی در غیر از تعزیرات منصوص شرعی و دیه ، با جمع بودن سایر شرایط قابل مطالبه است و زیان زننده موظف به جبران آن می‌باشد .

۲-۴- خسارات بدنی

خسارت بدنی ، صدمه ای است که به سلامت و تمامیت جسمانی انسان وارد می شود و به شکل نقص یا قطع عضو یا جراحت یا بیماری ظاهر شود . به هر حال بدیهی است که مرگ شدیدترین صدمه بدنی به شمار می رود ^[۴۵]. این صدمات از یک سو هزینه های درمان ، از کار افتادگی ، جراحی را به زیان دیده تحمیل می‌کند و از طرف دیگر باعث وارد شدن صدمات روحی و روانی به فرد آسیب دیده می شود ^[۴۶].

به همین دلیل ‌در مورد ماهیت این صدمات اظهار نظرهای متفاوتی شده است ، برخی آن را خسارت مالی دانسته اند ^[۴۷] و برخی نیز به دلیل اینکه خسارت بدنی هم خسارت مالی را به دنبال دارد و هم خسارت معنوی ، این نوع خسارت را خسارت مختلط نامیده اند ^[۴۸].

در ماده ۱ قانون اصلاح قانون بیمه اجباری خسارات مالی و بدنی را از هم تفکیک شده و آن را از خسارات غیر مالی در قلمرو مسئولیت مدنی دارنده وسیله نقلیه و به تبع آن ، مسئولیت بیمه گر اعلام شده است و باید توجه داشت که بدن انسان دارای ارزش بالایی است باید آن را مستقل از زیان مالی و معنوی دانست ، در فقه نیز و همینطور در قوانین موضوعه ، خسارات بدنی جداگانه در نظر گرفته شده است و برای جبران آن ها ، شیوه و مقدار معینی از مال عنوان شده است . به موجب تبصره ۳ ماده ۱ یاد شده ، منظور از خسارات بدنی در این قانون ( هر نوع دیه یا ارش ناشی از صدمه بدنی ، شکستگی ، نقص عضو ، از کار افتادگی ( کلی یا جزیی – موقت یا دائم ) یا دیه فوت شخص ثالث به سبب حوادث مشمول بیمه موضوع این قانون است .

‌به این ترتیب ، خسارت در این تبصره به معنای ( تاوان و مابازایی ) به کار برده شده که در مقابل صدمه یا فوت پرداخت می شود که همان دیه و یا ارش است که شارع مقدس معین ‌کرده‌است و علت تحقق آن می‌تواند صدمات بدنی و فوت باشد و سایر عبارات تبصره نظیر شکستگی ، نقص عضو یا از کار افتادگی از مصادیق صدمه می‌باشند که دیه مقرر دارند یا ارش به آن ها تعلق می‌گیرد ^[۴۹].

باید توجه داشت که پرداخت دیه و ارش شیوۀ جبران خسارت است و با خود خسارت تفاوت دارد ، اما در هر حال خسارتی در قلمرو مسئولیت مدنی دارندۀ وسیله نقلیه قرار می‌گیرد که شرعاً و قانوناً مستوجب دیه یا ارش باشد .

گفتار ۲ – خسارات مازاد بر دیه

در گفتار قبل به مفهوم ضرر و شرایط ضرر قابل جبران پرداختیم ، اقسام خسارات را به صورت مختصر بررسی کردیم . در یک حادثه وسیله نقلیه صدمه و خسارتی که وارد می شود یا به خود وسیله نقلیه است یا به سر نشینان آن وسیله . اما بحثی که مطرح می شود این است که در قانون مجازات اسلامی برای صدماتی که به بدن انسان وارد می شود مقدار معینی دیه مشخص شده است و زمانی که صدمه یا جرحی به فرد وارد می شود ، قاضی با مراجعه به قانون مجازات اسلامی مقدار دیه را مشخص می‌کند و دستور پرداخت می‌دهد ، که البته در این راه از نظریه کارشناس هم استمداد می طلبد.

در بعضی از این موارد هیچ تناسبی بین خسارت‌های وارده و دیه مقرر شرعی وجود ندارد و چه بسا خسارت‌ها و زیان های وارده به مجنی علیه ، چندین برابر میزان دیه ای است که نسبت به صدمه های وارده ی بر وی معین شده است . به عنوان مثال ؛ ممکن است که شخصی بر اثر یک صانحه تصادف دچار شکستگی استخوان پا شود ، نامبرده علاوه بر اینکه به سبب صدمه های وارده مجبور است مدت طولانی متحمل درد و رنج و صدمات روحی شود ،باید مبالغ فراوانی را صرف درمان و معالجه خود کند ، علاوه بر آن ممکن است ، به سبب صدمه های مذبور مدتی طولانی محروم از کسب و کار خویش شود و یا ممکن است بر اثر صدمه ی وارده دچار نقص عضوی در بدن شود و شخص برای همیشه خانه نشین و از کار افتاده دائم شود . سؤالاتی در این مورد مطرح می شود : از نظر مقررات شرعی و موازین قانونی ، آیا تمامی خسارت‌ها و زیان­های وارده به مجنی علیه قابل مطالبه است ؟ یا صرفاً زیآن­های وارده به وی به میزان دیه مقرر و معین از جانب قانون‌گذار قابل وصول می‌باشد ؟ آیا نهاد دیه می‌تواند پاسخگوی تمامی خسارات وارده در یک سانحه باشد و آن­ها را پوشش دهد و حالت زیان دیده را به حالت نخست باز گرداند ؟ و سؤال اساسی تر آن است که آیا دیه برای جبران خسارت وضع شده است ؟ اگر برای جبران خسارت است آیا برای التیام درد و رنج قرار داده شده است یا شامل زیان­های مالی هم می شود ؟